Қазақстанның Тұңғыш Президенті кітапханасында Тұңғыш Президент күніне және Қазақстандағы президенттік институттың эволюциясына арналған «Қазақстандағы президенттік институт: дәстүр, қазіргі заман және болашағы» атты дөңгелек үстел өтті.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 26 қарашада өзінің ұлықтау рәсімі кезінде сөйлеген сөзінде: «Ұлттың бостандық жолындағы табанды күресінің арқасында Қазақ елі тәуелсіздігін алды. Егемен мемлекеттің құрылуына, оның іргесін бекіту жолында орасан зор еңбек сіңірген тарихи тұлғаларымызға әділ баға беруіміз керек. Табыстарды және олқылықтарды ажырататын бұл – уақыт және тарих. Уақыт – ең әділ қазы, ал тарих – бәріне таразы. Сондықтан саяси науқаншылдыққа жол бермеуіміз қажет. Біз болашақта әділетті мемлекет боламыз десек, өткенге әділдікпен қарап, одан тағылым ала білуіміз керек», – деп мәлімдеді.
Естеріңізге сала кетейік, Тұңғыш Президент күні 2012 жылдан бастап атап өтілетін болды. Мереке күнін таңдауға 1991 жылдың 1 желтоқсанындағы жалпыхалықтық сайлаудың нәтижесінде Н.Назарбаев Қазақ ССР Президенті лауазымына сайлануы негіз болды. Сонымен, Қазақстанда Қазақстан Республикасының мемлекеттілігі мен егемендігін нығайтуда, сондай-ақ еліміздің одан әрі нәтижелі дамуы үшін маңызды рөл атқарған президенттік институт дәстүрінің негізі қаланды. Тәуелсіздіктің кейінгі онжылдықтарында президенттік институт экономика мен саясаттағы және қоғамдағы жаңғыртулардың бастамашысы болғанын айта кету керек. Ол трансформациялар мен прогрессивті реформалардың қозғаушы күші болды.
Дөңгелек үстел барысында Қазақстанның мемлекеттік және әскери қайраткері, Қазақстанның Халық Қаһарманы Б.Ертаев, Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының вице-президенті, Ұлттық ғылым академиясының академигі З.Шаукенова, Қолданбалы этносаяси зерттеулер институтының директоры, саясаттану ғылымдарының кандидаты Т.Қалиев, Ғылым және жоғары білім министрлігі Ғылым комитеті Философия, саясаттану және дінтану институты Саяси зерттеулер орталығының директоры А.Әмребаев, Қазақстан Президенті жанындағы Қазақстандық стратегиялық зерттеулер институтының бөлім басшысы С.Ахметжаров, Қазақстан Президенті жанындағы Ұлттық құрылтай мүшелері Д.Әшімбаев және М.Шибутов, Қазақстан Парламенті Сенаты хатшылығы меңгерушісінің орынбасары Ж.Төлендинова, «М.Нәрікбаев атындағы ҚазГЗУ Университеті» АҚ Басқарма төрағасының орынбасары А.Карбозова, «Альтернатива» өзекті зерттеулер орталығының директоры А.Чеботарев, Л.Гумилев атындағы ЕҰУ Журналистика және саясаттану факультеті Саясаттану кафедрасының меңгерушісі Б.Ғабдулина, «AMANAT» партиясының Қоғамдық саясат институтының Саяси талдау бөлімінің басшысы Д.Базаров сөз сөйледі.
Іс-шараға онлайн және офлайн форматта мемлекеттік органдардың, ғылыми-зерттеу мекемелерінің, профессор-оқытушылар құрамының 300-ден астам өкілдері, жоғары оқу орындарының докторанттары, магистранттары мен студенттері және еліміздің мектептері мен колледждерінің педагог-тарихшылары қатысты.
ҚР Тұңғыш Президенті кітапханасының директоры Б. Темірболат: «Биыл Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Жаңа Әділетті Қазақстанды құру мақсатын көздейтін ірі конституциялық реформаны жария етті. Жалпыхалықтық референдумда Қазақстанның негізгі заңына түзетулер енгізілуі Конституциялық реформаның бастамасы болды. Алдағы қайта құрулар билікті орталықсыздандыруға және басқарудың суперпрезиденттік үлгісінен мықты Парламенті бар президенттік республикаға көшуге бағытталған. 1995 жылғы Конституцияға сәйкес құрылған суперпрезиденттік республика тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы мен дамуында өз рөлін атқарғаны сөзсіз. Бірақ бүгінде демократиялық институттар нығайып, саяси мәдениет артқан сайын саяси жүйені қазіргі шындыққа бейімдеу мәселесі табиғи түрде пісіп жетілді. Конституциялық реформа президенттік институтқа да әсер етеді. Президент лауазымында болудың бірреттік 7 жылдық мерзімін белгілеу жөніндегі түзету республика Президентінің өз өкілеттігін жүзеге асыру кезеңіне партиялық бейтараптық қажеттілігі туралы қабылданған конституциялық түзетулермен сәйкес келеді. Президенттік өкілеттіктердегі өзгерістер Жаңа Әділетті Қазақстанды құру стратегиясына барынша сай келетін президенттік институттың оңтайлы моделін іздеуді көрсетеді», – деп атап өтті.
Қазақстанның мемлекет және әскери қайраткері, Қазақстанның Халық Қаһарманы Бақытжан Ертаев өз пікірімен бөлісті: «Қазақстанда Тұңғыш Президент күні 2012 жылдан бастап аталып өтіле бастады. Бұл күнді таңдауға 1991 жылғы 1 желтоқсанда өткен жалпыхалықтық сайлау негіз болды, нәтижесінде Н.Назарбаев Қазақ КСР Президенті лауазымына сайланды. Осылайша, еліміздің мемлекеттілігі мен егемендігін нығайтуда шешуші рөл атқарған президенттік институттың дәстүрлері қаланды. Келесі онжылдықтарда Қазақстан Республикасындағы президенттік институт жас Қазақстанды мықты мемлекетке айналдырған өзгерістер мен реформалардың өзіндік жолсерігі бола отырып, саясат пен экономика мен қоғамда жаңғыртудың бастамашысы болды. Сонымен бірге уақыт, формация, даму шарттары өзгеруде, қоғамда жаңа сұраныстар туындауда. Қазақстан мемлекеттік басқару жүйесін дамытуды және жетілдіруді жалғастыруда. Биыл Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев ауқымды конституциялық реформа жасады. Бұл Әділ Қазақстанның құрылысы аясында мемлекеттіліктің институционалдық негіздерін жаңартуға әкелді».
«Тарихқа үңіле отырып, "біз президенттік институттың енгізілуіне не себеп болды?" деген сұраққа жауап береміз. Екпінді демократияландыру және ел басшылығының басқаруды жоғалтуы орталықсыздандыруға және басқару жүйелері мен барлық қолданыстағы органдардың ыдырауына әкелді. Халық депутаттары кеңесі мен атқару комитеттеріне негізделген Кеңес өкіметінің бұрынғы жүйесі жұмыс істемейтін болып шықты, ал Коммунистік партияға бекітілген билік беделін жоғалтып, құлдырай бастады. Нәтижесінде, вакуум пайда болды, ол хаосқа айналуы мүмкін еді. Сол кездің өзінде, 1989 жылдың күзінде Жоғарғы Кеңестің төрағасы лауазымы пайда болды – бұл болашақ президенттіктің алғашқы аналогі. 1990 жылдың басында мұндай лауазым біздің республикада қажетті барлық процестерді қамтамасыз етпейтіні белгілі болды, әрі көктемде Президент туралы заң қабылданды. Ол кезде сайлау Жоғарғы Кеңестің сессиясында өтті, онда Нұрсұлтан Назарбаев абсолютті көпшілік дауысқа ие болды. Өткен ғасырдың 90-жылдарының басында кеңестік партиялық билік пен жаңа президенттік билікті біріктіруге әрекет жасалды. Нәтижесінде, мемлекеттік егемендік туралы декларация қабылданғаннан кейін Конституциялық реформа жүргізілді, оған сәйкес Президент жоғары әкімшілік-атқарушы билікке ие болды, Министрлер Кеңесін бағындырды, ал Президенттің жас аппараты іс жүзінде Министрлер Кеңесінің қуатты ескі аппаратын «жеді». Бұл алғашқы жылдары биліктің тұрақтылығын қалыптастыруға мүмкіндік берді. Бұдан әрі тікелей президенттік сайлау өткізу туралы мәселе туындады, ол 1991 жылғы 1 желтоқсанда жүзеге асты», – деді Қазақстан Президентінің жанындағы Ұлттық құрылтай мүшесі Данияр Әшімбаев.
«Кез келген мемлекеттегі президенттік сайлау – бұл көпшіліктің назарын аударатын ерекше оқиға. Сондықтан сайлау –белгілі бір кезеңдегі барлық саяси трендтердің көрінісі. Тәуелсіз Қазақстанның бүкіл тарихында елімізде 7 сайлау науқаны өтті. 1991 жылы президенттік сайлау біздің еліміздің тәуелсіздік пен егемендікке ие болу процесінің бір бөлігіне айналды, бұл сайлау ұзақмерзімді кезеңге одан әрі саяси күн тәртібін дамытуға серпін берді. 30 жылдық кезеңнің әртүрлі жылдарындағы сайлау науқандарының мысалында біз президенттік институттың эволюциясын көреміз. Биылғы сайлау Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев жариялаған қуатты жаңа конституциялық реформалар шеңберінде өтті. Мемлекеттік басқару құрылымындағы президенттік протекция қысқарды, енді Президент тек бір рет 7 жылдық мерзімге сайлана алады. Айта кету керек, 2022 жылғы сайлау науқаны идеялар мен құндылықтар бәсекелестігінің туымен өтті, әр кандидат өзінің белгілі бір күн тәртібін енгізді. Бүгін біз республикамыздың саяси дамуының жаңа кезеңінде тұрмыз. Мемлекет басшысының сайлауалды бағдарламасында жаңа саяси реформалар ғана емес, экономикалық өзгерістердің үлкен қабаты да көрсетілген», – деді «Альтернатива» өзекті зерттеулер орталығының директоры Андрей Чеботарев.
Талқылау барысында Қазақстан Президенті жанындағы Ұлттық құрылтай мүшесі, қоғам қайраткері Марат Шибутовтың пікірі айтылды.
«Қазір президенттік институт үшін жаңа кезең жүріп жатыр. Ресми өкілеттіктер өзгеруде, Президенттің атқаратын функцияларының көлемі, биліктің басқа тармақтарымен қарым-қатынасы өзгеруде. Бұған Президентке талап қоятын және оған сәйкес келуі керек орта да әсер етеді. Посткеңестік елдерде экономикалық, энергетикалық және әскери дағдарыс жағдайында президенттік институт жоғары сұранысқа ие болып, өзекті бола түсетінін ұғыну керек. Біз президенттік институтты үнемі статистикалық нәрсе ретінде емес, ішкі және сыртқы ортаға сәйкес келетін эволюциялық нәрсе ретінде талдауымыз керек. Бірақ ресми өкілеттіктердің көлемі әрқашан нақты өкілеттіктердің көлеміне сәйкес келмейтінін ескеру қажет», – деп бөлісті ол.
Естеріңізге сала кетейік, Тұңғыш Президент күні 2012 жылдан бастап атап өтілетін болды. Мереке күнін таңдауға 1991 жылдың 1 желтоқсанындағы жалпыхалықтық сайлаудың нәтижесінде Н.Назарбаев Қазақ ССР Президенті лауазымына сайлануы негіз болды. Сонымен, Қазақстанда Қазақстан Республикасының мемлекеттілігі мен егемендігін нығайтуда, сондай-ақ еліміздің одан әрі нәтижелі дамуы үшін маңызды рөл атқарған президенттік институт дәстүрінің негізі қаланды. Тәуелсіздіктің кейінгі онжылдықтарында президенттік институт экономика мен саясаттағы және қоғамдағы жаңғыртулардың бастамашысы болғанын айта кету керек. Ол трансформациялар мен прогрессивті реформалардың қозғаушы күші болды.
Дөңгелек үстел барысында Қазақстанның мемлекеттік және әскери қайраткері, Қазақстанның Халық Қаһарманы Б.Ертаев, Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының вице-президенті, Ұлттық ғылым академиясының академигі З.Шаукенова, Қолданбалы этносаяси зерттеулер институтының директоры, саясаттану ғылымдарының кандидаты Т.Қалиев, Ғылым және жоғары білім министрлігі Ғылым комитеті Философия, саясаттану және дінтану институты Саяси зерттеулер орталығының директоры А.Әмребаев, Қазақстан Президенті жанындағы Қазақстандық стратегиялық зерттеулер институтының бөлім басшысы С.Ахметжаров, Қазақстан Президенті жанындағы Ұлттық құрылтай мүшелері Д.Әшімбаев және М.Шибутов, Қазақстан Парламенті Сенаты хатшылығы меңгерушісінің орынбасары Ж.Төлендинова, «М.Нәрікбаев атындағы ҚазГЗУ Университеті» АҚ Басқарма төрағасының орынбасары А.Карбозова, «Альтернатива» өзекті зерттеулер орталығының директоры А.Чеботарев, Л.Гумилев атындағы ЕҰУ Журналистика және саясаттану факультеті Саясаттану кафедрасының меңгерушісі Б.Ғабдулина, «AMANAT» партиясының Қоғамдық саясат институтының Саяси талдау бөлімінің басшысы Д.Базаров сөз сөйледі.
Іс-шараға онлайн және офлайн форматта мемлекеттік органдардың, ғылыми-зерттеу мекемелерінің, профессор-оқытушылар құрамының 300-ден астам өкілдері, жоғары оқу орындарының докторанттары, магистранттары мен студенттері және еліміздің мектептері мен колледждерінің педагог-тарихшылары қатысты.
ҚР Тұңғыш Президенті кітапханасының директоры Б. Темірболат: «Биыл Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Жаңа Әділетті Қазақстанды құру мақсатын көздейтін ірі конституциялық реформаны жария етті. Жалпыхалықтық референдумда Қазақстанның негізгі заңына түзетулер енгізілуі Конституциялық реформаның бастамасы болды. Алдағы қайта құрулар билікті орталықсыздандыруға және басқарудың суперпрезиденттік үлгісінен мықты Парламенті бар президенттік республикаға көшуге бағытталған. 1995 жылғы Конституцияға сәйкес құрылған суперпрезиденттік республика тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы мен дамуында өз рөлін атқарғаны сөзсіз. Бірақ бүгінде демократиялық институттар нығайып, саяси мәдениет артқан сайын саяси жүйені қазіргі шындыққа бейімдеу мәселесі табиғи түрде пісіп жетілді. Конституциялық реформа президенттік институтқа да әсер етеді. Президент лауазымында болудың бірреттік 7 жылдық мерзімін белгілеу жөніндегі түзету республика Президентінің өз өкілеттігін жүзеге асыру кезеңіне партиялық бейтараптық қажеттілігі туралы қабылданған конституциялық түзетулермен сәйкес келеді. Президенттік өкілеттіктердегі өзгерістер Жаңа Әділетті Қазақстанды құру стратегиясына барынша сай келетін президенттік институттың оңтайлы моделін іздеуді көрсетеді», – деп атап өтті.
Қазақстанның мемлекет және әскери қайраткері, Қазақстанның Халық Қаһарманы Бақытжан Ертаев өз пікірімен бөлісті: «Қазақстанда Тұңғыш Президент күні 2012 жылдан бастап аталып өтіле бастады. Бұл күнді таңдауға 1991 жылғы 1 желтоқсанда өткен жалпыхалықтық сайлау негіз болды, нәтижесінде Н.Назарбаев Қазақ КСР Президенті лауазымына сайланды. Осылайша, еліміздің мемлекеттілігі мен егемендігін нығайтуда шешуші рөл атқарған президенттік институттың дәстүрлері қаланды. Келесі онжылдықтарда Қазақстан Республикасындағы президенттік институт жас Қазақстанды мықты мемлекетке айналдырған өзгерістер мен реформалардың өзіндік жолсерігі бола отырып, саясат пен экономика мен қоғамда жаңғыртудың бастамашысы болды. Сонымен бірге уақыт, формация, даму шарттары өзгеруде, қоғамда жаңа сұраныстар туындауда. Қазақстан мемлекеттік басқару жүйесін дамытуды және жетілдіруді жалғастыруда. Биыл Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев ауқымды конституциялық реформа жасады. Бұл Әділ Қазақстанның құрылысы аясында мемлекеттіліктің институционалдық негіздерін жаңартуға әкелді».
«Тарихқа үңіле отырып, "біз президенттік институттың енгізілуіне не себеп болды?" деген сұраққа жауап береміз. Екпінді демократияландыру және ел басшылығының басқаруды жоғалтуы орталықсыздандыруға және басқару жүйелері мен барлық қолданыстағы органдардың ыдырауына әкелді. Халық депутаттары кеңесі мен атқару комитеттеріне негізделген Кеңес өкіметінің бұрынғы жүйесі жұмыс істемейтін болып шықты, ал Коммунистік партияға бекітілген билік беделін жоғалтып, құлдырай бастады. Нәтижесінде, вакуум пайда болды, ол хаосқа айналуы мүмкін еді. Сол кездің өзінде, 1989 жылдың күзінде Жоғарғы Кеңестің төрағасы лауазымы пайда болды – бұл болашақ президенттіктің алғашқы аналогі. 1990 жылдың басында мұндай лауазым біздің республикада қажетті барлық процестерді қамтамасыз етпейтіні белгілі болды, әрі көктемде Президент туралы заң қабылданды. Ол кезде сайлау Жоғарғы Кеңестің сессиясында өтті, онда Нұрсұлтан Назарбаев абсолютті көпшілік дауысқа ие болды. Өткен ғасырдың 90-жылдарының басында кеңестік партиялық билік пен жаңа президенттік билікті біріктіруге әрекет жасалды. Нәтижесінде, мемлекеттік егемендік туралы декларация қабылданғаннан кейін Конституциялық реформа жүргізілді, оған сәйкес Президент жоғары әкімшілік-атқарушы билікке ие болды, Министрлер Кеңесін бағындырды, ал Президенттің жас аппараты іс жүзінде Министрлер Кеңесінің қуатты ескі аппаратын «жеді». Бұл алғашқы жылдары биліктің тұрақтылығын қалыптастыруға мүмкіндік берді. Бұдан әрі тікелей президенттік сайлау өткізу туралы мәселе туындады, ол 1991 жылғы 1 желтоқсанда жүзеге асты», – деді Қазақстан Президентінің жанындағы Ұлттық құрылтай мүшесі Данияр Әшімбаев.
«Кез келген мемлекеттегі президенттік сайлау – бұл көпшіліктің назарын аударатын ерекше оқиға. Сондықтан сайлау –белгілі бір кезеңдегі барлық саяси трендтердің көрінісі. Тәуелсіз Қазақстанның бүкіл тарихында елімізде 7 сайлау науқаны өтті. 1991 жылы президенттік сайлау біздің еліміздің тәуелсіздік пен егемендікке ие болу процесінің бір бөлігіне айналды, бұл сайлау ұзақмерзімді кезеңге одан әрі саяси күн тәртібін дамытуға серпін берді. 30 жылдық кезеңнің әртүрлі жылдарындағы сайлау науқандарының мысалында біз президенттік институттың эволюциясын көреміз. Биылғы сайлау Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев жариялаған қуатты жаңа конституциялық реформалар шеңберінде өтті. Мемлекеттік басқару құрылымындағы президенттік протекция қысқарды, енді Президент тек бір рет 7 жылдық мерзімге сайлана алады. Айта кету керек, 2022 жылғы сайлау науқаны идеялар мен құндылықтар бәсекелестігінің туымен өтті, әр кандидат өзінің белгілі бір күн тәртібін енгізді. Бүгін біз республикамыздың саяси дамуының жаңа кезеңінде тұрмыз. Мемлекет басшысының сайлауалды бағдарламасында жаңа саяси реформалар ғана емес, экономикалық өзгерістердің үлкен қабаты да көрсетілген», – деді «Альтернатива» өзекті зерттеулер орталығының директоры Андрей Чеботарев.
Талқылау барысында Қазақстан Президенті жанындағы Ұлттық құрылтай мүшесі, қоғам қайраткері Марат Шибутовтың пікірі айтылды.
«Қазір президенттік институт үшін жаңа кезең жүріп жатыр. Ресми өкілеттіктер өзгеруде, Президенттің атқаратын функцияларының көлемі, биліктің басқа тармақтарымен қарым-қатынасы өзгеруде. Бұған Президентке талап қоятын және оған сәйкес келуі керек орта да әсер етеді. Посткеңестік елдерде экономикалық, энергетикалық және әскери дағдарыс жағдайында президенттік институт жоғары сұранысқа ие болып, өзекті бола түсетінін ұғыну керек. Біз президенттік институтты үнемі статистикалық нәрсе ретінде емес, ішкі және сыртқы ортаға сәйкес келетін эволюциялық нәрсе ретінде талдауымыз керек. Бірақ ресми өкілеттіктердің көлемі әрқашан нақты өкілеттіктердің көлеміне сәйкес келмейтінін ескеру қажет», – деп бөлісті ол.
