«Бүгінде бізге таныс һәм бейтаныс адамның немен айналысып жүргені туралы көп ақпарат білеміз. Әлеуметтік желі қолданушыларының әбден безендірілген өмірі, әсірелеп баяндалатын түрлі хикаясын күнделікті көретін адам өз тіршілігін соншалық сұрықсыз бағалап, күйзеліске ұшырайды. Өзінің таңнан кешке дейінгі күйбең тірлігін жетістікке жету үшін әлі де жеткіліксіз деп ойлап, бос әуреге түсіп жүргендей күй кешеді», – дейді психолог Ұлмекен Жарболқызы.Әлбетте, «қызықтан құр қалу қорқынышына» триггер болатын тетік тек әлеуметтік желі емес. Психолог мамандар мұның бірнеше себебін алға тартады. Оның бірі – адамның базалық қажеттілігінің қанағаттанбауы.
«FOMO-ның академиялық негіздемесінің бірі – self-determination, адамның өз қажетін таңдау теориясы. Адамның мінез-құлқына базалық психологиялық қажеттіліктер әсер етеді. Мысалы, өнімді жұмыс істеу және жақсы нәтижеге қол жеткізу, я болмаса, айналасымен жақсы қарым-қатынас құру сияқты базалық қажеттілік бар. Кез келген адам осы негізгі қажет дүниені өтей алмаса, оның бойын қорқыныш билейді. Бұл олқылықтың орнын толтыру үшін адам көбіне көп керексіз дүние сатып алу, трендтен қалмау үшін инвестиция құю сияқты түсініксіз әрекетке барады», – дейді психолог-маман.
FOMO сезім бүгінгі нарықтағы таңдаудың көптігінен де пайда болуы мүмкін. Нарықта балама, яғни тұтынушы тауарының түрі көбейген сайын, адамда таңдау қиындығы туындайды. Психолог Барри Шварц «Таңдау парадоксі» атты кітабында адамда таңдау көбейген сайын, ол беймаза күйге түсіп, тіпті күйзелісті бастан кешуі мүмкін екенін жазады. Мұны Гарвард университетінің эксперименті де дәлелдеген. Бұл тәжірибеде қатысушыларға түрлі нәрсе таңдатып, эксперимент кезінде олардың басын МРТ көмегімен бақылап отырған. Алдымен телефон және чипсыдің бірін таңдатқан, қатысқандар еш ойланбастан ұялы телефонды таңдаған әрі өздерін жайлы сезінген. Бағасы арзан әрі сәйкес тауарларды таңдаған кезде де адамдар көп қиналмаған. Әйтсе де, құны қымбат тұратын гаджеттердің бірін таңдауға келгенде олар көп ойланған. Эксперимент біткен соң, ғалымдар қатысушылардан таңдауын өзгертуін, қалап-қаламайтынын сұраған. Таңдау кезінде бойын мазасыздық билеген адамдардың көбі алған тауарын алмастырғысы келген және басқалары не таңдағанын сұрастырыпты.
FOMO-ға бой алдыратын адам қоғамнан шеттетілуден қорқады. «Біздің миымыз қызықтан құр қалу – қауіпсіздігімізге қандай да бір қауіп төніп тұр деп қабылдауы мүмкін. Бәлкім, ми мұндай құбылысты біздің әлеуметтік қарым-қатынасымыз үшін қауіпті деп түсінуі ықтимал: мәселен, қоғамнан шеттетілсең, өмір сүре алу мүмкіндігің аз. FOMO-ның негізінде де әлеуметтік топтан алыстап қалу қорқынышы жатыр. Кенхи университетінің ғалымдары батыстағы бренд киімдердің корей жастарының арасында танымал болуын зерттеп, бұл құбылысты FOMO деп бағалаған. Өйткені тұтынушы, әсіресе, бөтен адамның пікіріне бейімі өзінің болмыс-бітімін өзі еліктейтін әлеуметтік топқа сәйкестендіріп, соған орай киінетін болған. Бұл – адамның өз қоғамының бір бөлшегі болу, олардан ерекшеленіп, шеттетіліп қалмау ниеті. Ал шеттетілген болса, онда сол қауымның қызығынан құр қалу қорқынышы. Яғни адам бойындағы беймаза күйден арылу, тіпті сол күйге түспес үшін индивид болудан бас тартады», – дейді Ұлмекен Жарболқызы.«Қызықтан құр қалу қорқынышы» әртүрлі сипатқа ие болуы ықтимал. Яғни әр адамның әлсіздігі әрқалай: бірі әлеуметтік желі қолданбаса, енді бірі инвестиция құймаса, ал тағы біреуі бірдеңе сатып алмаса, дүниенің қызығынан құр қалатындай күй кешеді. Психолог мамандар бұл эффекттің кейбірінде тіпті жеке қарым-қатынас құру барысында да байқалатынын айтады. Яғни, екі жас бір-бірімен бақытты өмір сүріп жатуы мүмкін, бірақ оның біреуі сол сәтте «Тиндерде» өзіне лайық әдемі, ақылды әлдекім бар шығар деген күйді бастан кешеді. Бүгінде FOMO-ның нарық, маркетингке әсері әбден зерттеліп қойды. Мамандар ендігі инвесторға ықпалын зерделеп жатыр. Өйткені бұл саланың құрбандары да осы «сезім» себебінен сергелдеңге түсіп әлек. Мәселен, криптовалюта сатылымының күрт артуы да осымен байланысты. Deloitte компаниясының зерттеуінше, адамдар танымал трендтен тысқары қалып қоймау үшін бұл салаға ақша құюға асыққан. «Келесі Microsoft-ты жіберіп алмау үшін бүгін инвестиция жаса! Биткойн қымбаттауда және қымбаттай бермек!» деген сипаттағы ұрансөздер адамдарды биткойн сатып алуға ынталандырған. Сауалнамаға қатысқандардың көбін «басқа адамдар биткойнда ақша тауып, байып жатыр» деген ой мазалаған.
P.S. «Қызықтан құр қалу қорқынышын» бастан кешетін адам өзгенің өмірін зерттеуге, біреудің бақытына еліктеуге және сол арқылы өзін бақытсыз сезінуге әуес келеді. Бұл, әлбетте, түрлі психологиялық дертке әкелуі мүмкін. Бүгінде көп адамның психолог жағалап жүруінің бір себебі – осы. Мамандар бүгінгі жамағаттың басым көпшілігі FOMO-ға бейім болатынын, әйтсе де оның асқынып кетуінен сақтану керегін айтады. Ол үшін өзін-өзі тану, тұлға ретінде даму, қалыптасу сияқты рухани қажеттіліктерді қанағаттандыру маңызды. Басқасынан қорқудың қажеті жоқ, өйткені Фрейд айтпақшы, «Біз бәріміз белгілі бір деңгейде шизофреникпіз».