Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің алқа отырысында жалақыны индексациялау мәселесі айтылды. Бұл ұсынысты Кәсіподақтар федерациясы ортаға тастап отыр. Өйткені мемлекет бірқатар салада айлықтың өсуін қамтамасыз етсе, жеке секторда ол жоқ.
Заң жұмыс берушінің жағында
Кәсіподақтар федерациясы төрағасының бірінші орынбасары Сатыбалды Дәулеталин министрге жалақыны индексациялауды заң нормасына енгізуді ұсынған болатын. Алайда министр Үкіметтің жекеменшік секторға қол сұқпайтынын, тек ең төменгі жалақы мөлшерін қадағалау арқылы нарықты реттеуге тырысып отырғанын жеткізді. Оның айтуынша, ең төменгі жалақы көтерілсе басқа қызметкерлердің де еңбекақысы өспек. Осылайша, бұл барлық деңгейдегі мамандарға әсер етеді. Мемлекеттік секторға келетін болсақ, бұл салада индексация бұрыннан бар.
Әр жылы республикалық Бюджет туралы заң қабылданғанда бюджеттен қаржыландырылатын жалақы индексацияланады. Кәсіподақтар федерациясын толғандырып отырған жекеменшік сектордағы мәселе: «Жалақы төлеуді қалыптастырудың қазіргі моделі жұмыс берушілерге лайықталған. Яғни, капитал иелерін жұмысшыларға жалақыны кем төлеу есебінен оңай пайда табуға үйретті. Бұл модель кәсіпорын иесін қаржыны өндірісті, материалдар мен технологияларды жаңғыртуға және инновацияға жұмсауға мәжбүрлемейді. Керісінше, жұмысшыларға жалақыны кем төлеу арқылы мәселені оңай тәсілмен шешуге, ал барлық түсетін табысты өзінің мүддесіне жаратуға мүмкіндік береді», – дейді Сатыбалды Телағысұлы. Алайда бұл пікірмен экономист Сапарбай Жобаев келіспейді.
«Жеке кәсіпкерлік, компанияларға мұндай талаптың қажеті жоқ. Бұларда бәсекелестік принципі олардың дамуына байланысты» деп санайды ол.
Яғни, экономистің пікірінше, жекеменшік кәсіпорындарда айлық маманның біліктілігіне, оның кіріс кіргізу мүмкіндігіне қарай белгіленеді. Алайда Кәсіподақтар федерациясы нарықтағы жағдай бұдан өзгеше екенін алға тартады. Сатыбалды Дәулеталиннің айтуынша, жеке секторда жеткілікті бақылаудың болмауы жалақы тағайындауда «өзім білемге» салуға мүмкіндік беріп отыр.
«Бізде біліктілік маңызын жоғалтып, қызметкердің «қожайынға», яғни жұмыс берушіге «жақындығы» көбірек ескерілуде. Аталған жалақыны саралау әлеуметтік теңсіздікті күшейтіп отыр және осы теңсіздік көрсеткішінің өсу теңденциясы байқалуда. Еңбекті бағалау әлеуметтік әділеттілікке ғана емес, экономиканың тиімділігіне де әсер етеді. Барлық экономика заңдары бойынша жалдамалы жұмысшылар жалақысын индексациялау олардың сатып алу қабілетін арттырып, экономиканың дамуын ынталандырады. Бұл дегеніңіз инфляцияға қарсы тұру деген сөз», – дейді ол.
Индексация құнсыздануға алып келеді
Инфляция демекші, индексациялаудың өзі қызметкерді осы ақшаның құнсыздануынан қорғау мақсатында қабылданатын шара. Дегенмен «Дәл осы жалақыны көтерудің өзі инфляцияға түрткі болып отыр» деген де пікір бар. Әлеуметтану ғылымдарының кандидаты Рамазан Саттарұлы жыл санап жалақыны көтеру теңгенің құнсыздануына әсер етіп отыр деген пікірде.
«Жалақыны индексация жасау мәселені шешудің бірден-бір жолы емес. Айлық өскен сайын міндетті түрде тауардың бағасы қатар өседі. Бұл инфляцияны шарықтатып жіберетіні сөзсіз. Яғни, экономист болмасам да менің түсінігімде бағаны тұрақтандыру керек. Мүлдем өсірмей тастау мүмкін емес, әрине. Дегенмен негізсіз өсіруге тосқауыл болуы керек. Мысалы, кеше дүкенде нанды 100 теңгеге сатып тұрғанын көрдім. Бидайдың құны да сол қалпы. Өндіріс орындарына сататын электр энергиясының құны сол күйінде. Баға қалай өсіп кетті? Осындай қарапайым нәрселер арқылы биліктің бағаны басқара алмайтынын көреміз», – дейді ол. Сондай-ақ әлеуметтанушы Кәсіподақтар федерациясы ұсынып отырған индексациядан бағаны бақылау тиімдірек деген пікірде. Оның ойынша, осылай ғана бір-біріне байланған себептер шеңберін тоқтатуға болады. Алайда нарықтық экономикада бағаны шектеу тиімсіз әдіс екені белгілі. Экономистер бұл коррупцияға себеп болатынын айтады. Тек монополист компаниялардың орнататын бағасы жергілікті атқарушы биліктің бақылауында болуы заңды.
Еңбек лайықты бағалануы тиіс
Дегенмен айлық табысының тең жартысын азық-түлікке жұмсайтын қатардағы азаматтар үшін жағдайды реттеудің бір жолы – әділ жалақы тағайындау. Бұл тұста мамандардың ойы бір жерден шықты. Әлеуметтанушы Рамазан Саттарұлы қызметкердің еңбекақысын қаржылық құпияға жатқызып, оны жарияламау жұмсартып айтқанда бассыздыққа алып келіп отырғанын айтады.
«Кімге қанша жалақы қоятынын өздері біледі. Ешкіммен ақылдаспайды. Осындай бассыздықты доғаруымыз керек деп ойлаймын. Мысалы, басшының жалақысы он жұмысшының жалақысынан артық болады. Осыдан барып халық неғұрлым бастық болудың амалын қарастырады. Бұл – дұрыс тенденция емес», – дейді ол. Әлеуметтанушының пікірін экономист те қолдап отыр. Оның пікірінше, жоғарғы жалақы мен төменгі жалақының арасы жыл өткен сайын алшақтап барады. Бұл түптеп келгенде қоғамды екіге жаруы мүмкін.
«Мұны үдемелі салықпен реттеуге болады. Және индексация жасағанда төменгі жалақының мөлшері деңгейінде ғана жалақыға белгіленген соманы қосу керек. Пайызбен есептеу дұрыс емес. Пайыз бойынша индексация нәтижесінде тапқа бөліну өсіп жатыр», – дейді С.Жобаев. Кәсіподақтар федерациясы да индексациялау механизмі компаниялардың топ-менеджерлері мен өзге санаттағы жалақысы жоғары қызметкерлеріне қолданылмауы тиіс деп санайды.
Сондай-ақ Қазақстан халқының көп бөлігі үшін жалақы негізгі табыс көзі екенін ескеру керек. Сондықтан халық әділетсіздікті ауыр қабылдайды және бұл әлеуметтік наразылықтың басты факторы. Осыны елеген Мемлекет басшысы да халықтың табысын арттыру, төменгі жалақы мөлшерін көбейтуге ден қойып отыр. Өйткені азаматтардың әл-ауқатын көтеру қоғамдағы мемлекетке деген сенімді арттырып, биліктің абыройын асырады. Бұл мемлекеттегі тұрақтылыққа жағымды әсер ететіні белгілі.
Серік СЕЛЕУБАЙҰЛЫ
