«Мәдени мұра» бағ-дарламасының ая-сында кейінгі жыл-дары Қожаберген жырауды рухани жағынан ті-рілту, артын-да қалған әдеби мұраларын қайта жарыққа шығару, есімін ұлықтау бағытында бірқатар іс-шара атқарылды.
Бұл ретте алдымен 2000 жылғы желтоқсанда тарланбоз тарихшы, академик Манаш Қозыбаев ұйытқы болып, Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының ұйымдастыруымен Петропавл қаласында елімізде алғаш рет «Қожаберген жырау Толыбайсыншыұлының Отан тарихы мен қазақ поэзиясында алатын орны» деген тақырыпта республикалық ғылыми-теориялық конференция өткізілгенін атап өткен жөн. Ондай алқалы жиын 2010 жылы «Өлке тарихы, тұлғалар тағдыры» деп аталып екінші рет өткізіліп, онда көзі тірісінде ұлттың намысы атанған, қазақ заңгерлерінің абыз ақсақалы болған, академик ғалым Салық Зиманов сөз сөйлеп: «Қожаберген – біздің тарихымыздағы тұтас құбылыс, бүкіл ғұмырын қазақ халқының тәуелсіздігі жолындағы күреске арнаған ұлы тұлға» деген баға берді.
Бір топ зиялы азаматтар құрған «Жеті жарғы және Қожаберген жырау» халықаралық қайырымдылық қорының бастамасымен Қожаберген жыраудың туған жеріндегі қорымда жерлестері тарапынан оған арнап күмбез орнатылды, құран бағышталып, ас берілді. Жамбыл ауданының орталығы Пресновка селосындағы қазақ мектебінің алдындағы алаң Қожаберген атымен аталып, ескерткіш бюсті орнатылды, мектепте мұражайы ашылды. Ал Петропавл қаласындағы №6 қазақ орта мектебі де ұлы жыраудың есімімен аталады. Сондай-ақ қордың қолдауымен «Қожаберген жырау», «Елім-ай», «Баба тілі», «Өнерпаздар әулеті» деген тәрізді кітаптар басылып шықты. Олар жұртшылыққа кеңінен таратылып, оқырмандардың жылы лебізіне ие болды.
Аталған қордың қозғау салуымен Қазақстан Үкіметі 2012 жылдың желтоқсанында арнайы қаулы қабылдап, 2013 жылы Қожаберген Толыбайұлының 350 жылдық мерейтойы елімізде кең көлемінде атап өтілді. Алматы мен Астана қалаларында көпшілікке танымал тарихшы, әдебиетші ғалымдардың, белгілі қоғам, мемлекет қайраткерлерінің қатысуымен үлкен басқосу – ғылыми-практикалық конференциялар ұйымдастырылды. Мұның соңы Қызылжар өңіріндегі мерекелік алқалы жиын мен түрлі мәдени-спорттық іс-шараларға (ақындар мүшәйрасы, концерттік бағдарлама және ат бәйгесі т.б.) ұласты.
Осынау торқалы тойдың қорытындысы ретінде Алматыдағы «Зерде» баспасынан «Заманының заңғары» мен «Мәңгілік елдің мәңгілік жыршысы» деп аталатын және Астанадағы «Фолиант» баспасынан – «Дауылпаз баба Қожаберген» деген көлемді және әсем безендірілген жинақтар жарық көрді.
Мұндай игілікті іс-шаралардың басы-қасында ұйытқы болып, біздің «Жеті жарғы және Қожаберген жырау» халықаралық қоғамдық қайырымдылық қоры жүрді. Алайда Қожаберген сынды тарихи тұлғаны тану мен ұлықтау ісі бұдан әрі де жалғасын таба береді деген ойдамыз.
Қожаберген жыраудың ат үстіндегі айбынды ескерткіші Петропавл қаласының кіреберіс қақпасына орнатылуы Қожабергенді тану түсінігімізге қосылған елеулі үлес деп танимыз. Петропавл қаласындағы әскери институтқа даңқты қолбасшы қаһарман жырау Қожаберген Толыбайұлының есімі беріліп жатса, ол да халық тілегі мен арман-мақсатының орындалғаны болар еді.
Қожаберген жырау сияқты батыр бабаларымыз қасық қаны қалғанша жан аямай күресіп, сыртқы жаулардан қорғап, сақтап аманат етіп қалдырған қойнауы қазына-байлыққа толы атамекенді және мәдени-рухани мұраларды қастерлей бағалап, барынша байытып, дамытып ізбасар ұрпаққа табыстау – біздің парыз бен қарызымыз.
Қожаберген жыраудан қалған әдеби мұралардың ішінде «Елім-ай» дастаны – құндылығы жоғары, шоқтығы биік шығарма.
Мұнда халқымыздың өткен тарихындағы тұтас бір дәуір мен қасіретті кезең қамтылған. Бізбен жауласқан жоңғар хандығының дәуірлеп, күшею себептері, олардың бізге қарсы соғысқанда Ресей империясы мен Қытайға арқа сүйеуі, басымызға күн туған шақта түрікпен, Қоқан, Хиуа мен Бұқардың сырт айналуы айтылған. Тәуке ханға дейінгі қазақ хандығындағы текетірес пен бақталастық, берекесіздігі де сыналған.
Жыр-дастанда тіпті:
Қаратау, Сыр, Сарыарқа,
Еділ-Жайық,
Тұрақты қазақ жұрты қонысы деп.
Санаңдар түп қазаққа соны лайық,
Әуелден мал жайылым, өрісі деп, – деген өлең жолдары арқылы сол кездегі атамекеніміздің шекарасы мен территориялық аумағы көрсетілген.
Сондықтан да кезінде бұған аты аңызға айналған әскери қайраткер, халқымыздың ардақты перзенті Бауыржан Момышұлы: «Бұрын-соңды өмір сүрген қазақ ақындарының бірде-біреуі Қожаберген жыраудай қазақ жерінің көлемі мен шекарасын айқындап берген емес. Оның «Елім-ай» жыры – әскери дастан!» деген баға берген. «Елім-ай» дастанының мазмұны мен мәніне зерделей зер салып қараған әдебиетші, тарихшы ғалымдарымыздың оны гректің әйгілі поэмалары «Илиада» мен «Одиссеяға» теңеуі де тектен-тек емес.
Көреген де кемеңгер бабамыздың:
«Кеудеңде шыбын жаның болса егер,
Жоғалтпа жер бетінен қазақ атын» деуі бүгінгі және келешек ұрпаққа да ұран тастап, үлкен міндет жүктеп тұрғандай. Бұл тәуелсіздік пен егемендікті жоғалтпай «Мәңгілік ел» болып қалуды меңзейді
Ел тарихындағы елеулі оқиға «Елім-ай» дастан жырының 300 жылдық мерейтойына шашу ретінде көптеген оқырмандардың талап-тілегімен «Елім-ай» жыры қайта басылып шықты.
Баға жетпес мұра «Елім-ай» дастанының кейінгі жастар үшін тағылымдық мазмұны мен мәнін ашу мақсатында кітаптың беташар бөліміне арнайы Қожабергентану ғылымына алғаш түрен салып, ұйытқы болған тарихшы ғалым, академик Манаш Қозыбаевтың «Дауылпаз баба Қожаберген» ғылыми-танымдық мақаласын, қазақ руханиятының абыз ақсақалы атанған академик, заңгер ғалым Салық Зимановтың конференцияда сөйлеген «Қожаберген – ұлт ерлігінің символы» деген сөзін, академик, әдебиетші ғалым Серік Қирабаевтың «Елдікті жырлаған дастан» мақаласын, сондай-ақ елге танымал көрнекті ғалымдар әдебиетші Мекемтас Мырзахметовтің «Қожаберген жырау танымының саяси әлемі» және философ Амангелді Айталының «Елім-ай» дастаны – елдік мүдденің қайнар бұлағы» деп аталатын кемел пікір түйіп, көшелі ой тастаған мақалаларын енгіздік.
Бұл кітап бүгінде біз мекен етіп отырған Атыраудан Алтайға, Арқадан Алатауға дейін созылып жатқан ұлан-байтақ жердің ата-бабаларымыздың төгілген ащы тері мен қаны, кескілескен шайқасы мен күресі арқылы келгенін бүгінгі ұрпақтың есіне салып, оны көздің қарашығындай сақтау, қорғау жөнінде көкірегінде отаншылдық сезімін оятып жатса – онда алға қойған мақсатымыздың орындалғаны.
Бекет ТҰРҒАРАЕВ, «Жеті жарғы және Қожаберген жырау» халықаралық қоғамдық қайырымдылық қорының төрағасы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері