«Жауырыншы – бір ауыз сөзбен айтқанда көріпкелдік қасиеті бар адам. Ал жауырын оның жай құралы ғана», – дейді этнограф.Дене мүшесі бүтін, жетілген күйлі қойды сойып, соның жауырын сүйегін пісіріп, оған тіс тигізбей тазалап мүжіп, ақ жоңқа етіп кептіріп, сосын соған қарап сөйлеп, әр алуан болжам айтатын болған. Қазақстан халық емшілері қауымдастығының президенті Зиядан Қожалымовтың жазуынша, жауырынды отқа күйдіріп те қарайтын болған.
«Отқа күйдіріп, содан кейін жауырын бетіндегі сызықтар мен бейнелі суреттерге қарап сөйлейді. Ал кейбір көнекөз жауырыншылар жауырынды тазалап алған соң-ақ бірден қарап сөйлеп кете берген. Аңшылардың ішіндегі кейбір жауырын ашушы киелі аң немесе бұғының да жауырына қарап, олжалы-олжасыз боларын, қауіп пен қатерді біліп отырған», – дейді ол.Сондай-ақ көне жауырыншылар кейде жауырынды күн және шам жарығына көлеңкелеп те қараған. Болат Бопайұлының айтуынша, жауырынды үш бөлікке бөліп болжайды. Жауырынның ортасын бөлетін қыр бөлігін баланың жолы, қырдың астыңғы жалпақтау жағын кісінің тағдыры, ал жауырынның түбін (негізгі шүйдесі) үй тағдырын болжайды.
Жауырынның ерекшелігіне орай ортақ болжау ұғымы қалыптасқан. Ол – жауырын сүйектің етегі жалпақ және ойықтау болса, онда мыңғырған малы көп, бай болады, қазан шұңқыры терең болса, қазаны майлы, тұрмысы жайлы, ризығы мол болады. Қыр сүйегі биік үшкірлеу болса, жылқылы бай болады. Жылқылары шетінен сәйгүлік жүйрік болады. Қыр сүйегінің майысқан жері сұқ саусаққа ілініп тоқталса, түйесі мен сиыры өріске сыймайтын малды болады. Қыр сүйегі доғалдау келсе, дәулеті тұрақты болады. Іргесінен құт үзілмейді деп санайды. Жауырын сүйек қалың болса, отбасы бақытты берекесі күшті болады. Жауырын алақанында алашұбар дақ болса «отбасында, тіл мен көз көп тиген екен, берекесі қашып тұр» дейді. «Алда соғыс болады. Жау жар астында тосып жатыр» деп те жориды. Қыр сүйек ұзын болса, «ғұмыр жасы ұзақ болады, ұрпақтары байлықтан басы айналып өмір сүреді» деп сендіреді.Болат Бопайұлы қазақ пен қалмақ арасында мал барымтасына қатысты аңызды айтып берді. Бір жолы қалмақтар қазақ жерінен өте көп жылқыны айдап кетеді. Сонда қазақтар ұрылардың ізіне түсіп, қуады. Қазақтардың арасында бір мықты жауырыншы болған. Ол жауырынды қарап жіберіп, жолдастарына «ер-тоқымды теріс қаратып ерттеңдер, баскиімдеріңді теріс қаратып киіңдер. Ұрылар өте ұзап кетті, жете алмаймыз. Солай еткенде олар жолда аялдайды. Біз дәл сол кезде ғана қуып жетіп, жылқымызды қайтара аламыз», – дейді. Жылқыны қуып айдап бара жатқан қалмақ ұрыларының арасында да жауырыншы бар екен. Ол да жауырынды қолға алып ер-тоқымы теріс ерттелген әрі баскиімін теріс қарата киген қуғыншыларды кері бағытта жүріп бара жатыр деп көреді. «Қуғыншылар артқа қайтты. Қуып жете алмайтынына көзі жетті. Енді осы жерге аялдап, жолға ертең шығайық» деп жорыған екен. Осылайша, қазақ жауырыншысы, қалмақ жауырыншысынан айласын асырыпты. Алматы облысының Жамбыл ауданы Ұзыныағаш ауылының тұрғыны, құмалақшы Төлеу Мұсаұлы бала кезінде жауырыншыларды көп көріп, ақыл-кеңесін көп тыңдағанын айтады.
«Жауырынның қыры бар бетін төмен қаратып ұстайды. Жауырында айдың бетіндегі дағы секілді дақ болады. Осының қараң-құраңы көп болса, «Қыста қар аз түседі» деп болжайды. Ал ол аппақ болса, «Қыста қар қалың болады, жыл жақсы болады» деп жататын жауырыншылар», – дейді.Этнограф Бекен Қайратұлы жауырыншы сәуегейлігін көне шаманизм сенімімен байланыстырады.
«Оның жойылып кетуіне бірінші осы болжамшылықты харамға жатқызатын Исламның әсері болды. Екінші қоғамның технологиялық дамуы оған деген қажеттілікті жоғалтты», – дейді ол. Қазір жауырынға қарап болжам айту моңғол және алтай халықтарында қалған.Осы мақаланы жазу барысында жауырыншыны көп іздедік. Алайда таппадық. Қырық бір құмалағым ақ сөйле, ақиқатын айт Этнограф Болат Бопайұлының айтуынша, құмалақшылар қойдың қырық бір не тоғыз құмалағын теріп алып, соны құмалақ салуға пайдаланады. Құмалақ тартудың ырым құмалақ, бір тартар құмалақ, шашпа құмалақ деген түрлері бар. Құмалақшы елуден аса шарттық ереже бойынша ойын талдап барып болжам сөзін жеткізеді. Құмалақ салу тым ерте ғасырларда болғаны қазақ аңыз-ертегілерде көп айтылады.
Ел аңызында Дәуіт деген адам асқан құмалақшы екен. Ол алыс жолдан келе жатып, үйіне бір күндік жол қалғанда, құмалақ ашады. Тұрған жеріне қонса, өзі өледі. Қонбай үйіне барса, қатыны өлетін болып құмалақ түседі. Қырық рет салса да, осылай қайталанады. Дәуіт басы қатып отырғанда, бір ақбоз атқа мінген ақсақал ғайыптан келіп, оның неге басы қатып тұрғанын сұрайды. Ол болған оқиғаны баяндайды. Әлгі қария «балам құмалақты қайта тартшы, мен көрейін», – дейді. Дәуіт құмалақты тартып көрсетіпті. Сонда ақсақал: «Сен құмалақтың қырық тілін біліп, бір тілін білмейді екенсің. Ана қоржынды әкел», – деп пышағын суырып, қоржынның бұрышын ұрып жібергенде ішінен ысылдап улы жылан шығыпты. «Үйіңе барсаң, қоржынды қатының сөгеді. Сол өледі. Мұнда қонсаң, тамақ аламын деп өзің ашасың. Сонда жылан шағып өлесің. Сенің білмей тұрған тілің осы еді. Енді алаңсыз үйіңе бара бер» деген екен.
Осы мақаланы әзірлеу барысында Бай-Өлкеге аты танымал Алтай ауылында тұратын Кәлелхан Бошайұлы деген құмалақшыға хабарластық.
«Құмалақ адамның барлық білгісі келген нәрсесіне салынады, шектеу жоқ. Маған сырқаты мазалаған ауру адам да, малы не мүлкі жоғалған адам да хабарласып, құмалақ ашуды сұрап жатады. Мен 13 жасымнан бастап құмалақ салуды бастаған едім. Кейін қойып кеттім. Алайда 45 жасымда қайта қолға алдым. Бұл қасиет өз жұртымнан және нағашы жұртымнан да келген. Аталарымыз Сексенбай, Әміре деген кісілер құмалақты шашып салатын», – дейді қария.Кәлелхан Бошайұлының айтуынша, оған жүгінген адам сұрағын нақтылап, білгісі келетін нәрсесін анық ұқтыруы тиіс. Біз құмалақшыдан Қазақстанда биылғы шөптің шығымы, егіннің түсімі және ауа райының қолайлығы қандай болатыны жөнінде сұрадық.
«Қазақстанда биылғы ақ қоян жылы жайлы болады. Қар мол түседі. Шөптің көктеуі өте жақсы болады. Яғни, жылдағыдан артық шығады. Биыл егіннің түсімі де мол, елдегі шаруа үшін жайлы жыл болмақ», – деді құмалақ салған қария.Бұдан кейін біз жасы 70-тен асқан ұзынағаштық құмалақшы Төлеу Мұсаұлыға құмалақ ашып беруін өтінген едік:
«Мен өзім тұратын Алматы облысында жауынды-шашынды болады, алдағы жыл жайлы болады. Бірақ елімізде бір ахуал күтіп тұр. Бірнеше рет салғанымда бұл кедергінің қашан келетінін, қандай ахуал екенін нақтылай алмадым», – деді құмалақшы.Аспандағы жұлдыздар, ай мен күннің құбылыстарын толық зерттеп, бақылап білген қазақ алдағы қуаңшылық не жаңбырдың молшылығы жайын алдын ала біліп отырған. Оны бақылайтын адамды қазақ есепші, жұлдызшы немесе санақшы деп атаған. Бұл – тұқым қуалайтын сирек кездесетін қасиет. Малмен күн көрген көшпелі халқымызы жылдың төрт мезгіліндегі өзгерістерді жұлдызшы-есепшілерден біліп отырған.
«Қазақ ұлы далада мал, егін, аң-құс аулау сынды шаруашылықты кәсіп етті. Шаруашылығын табиғаттың тосын апаттарынан аман сақтап қалу қажеттілігіне байланысты 24 амал, 13 тоғыс, 7 белгіге негіздеп, аспан жұлдыздарының орын алмасуын бақылап, ауа райын болжап отырды», – дейді Болат Бопайұлы.Қазір тек құмалақ салу ғана өз маңызын жоғалтпаған. Оны кәсіпке айналдырған адам көп. Алайда жауырын ашу мен жұлдызшы мамандар өте сиреп кеткен. Заманауи технология заманында қазақтың өзімен бірге жасасып келе жатқан осы екі тылсым әрі құпия болжамшылық өнері жойылып бара жатқанын көрдік. Мәдени мұраның бір бөлігін атадан балаға жеткізіп келе жатқан буын өз миссиясын аяқтаған секілді. Ендеше біздің парызымыз – осы өнердің соңғы өкілдеріне жүгініп, оны бүге-шігесіне дейін қағазға түсіріп, ұрпаққа сақтап қалу.
Жәнібек АМАНГЕЛДІ