Таяуда «Трамадол» препараты бақылауы күшейтілген арнайы тізімге енгізілді. Еліткіш дәрі елімізде біреулердің қалта қампайтар заңсыз кәсібіне айналып келген. Оны қабылдап, тәуелді күйге түскен нашақор жастар қатары артқан. Алайда жұртшылықтың осы мәселені көтергеніне жылдар өтсе де, «жыры» бітпей келгені бізді таңғалдырды.
Дәріні қатаң бақылауға алу неге кешіктірілді?
Уикипедияға жүгінсек, «Трамадолды» 1962 жылы Германияның «Грюненталь» компаниясының қызметкері Курт Флик ойлап тапқан. Ол ауырсынуды басатын дәрілер қатарына жатқызылады, орталық жүйке жүйесіне күшті әсер ететін анальгетик саналады. Оны ауыр және орташа ауырсыну синдромы кезінде қолданады. Сондай-ақ дәрігерлер кейбір ауру түрлерін тыныштандыру үшін тағайындайды. Алайда адам «Трамадолды» көп дозада қабылдаса, елітіп, эйфорияға ұрынып мас болады әрі есірткі сияқты тәуелділік пайда болады. Сондықтан «Трамадолды» тек дәрігердің рұқсатымен ғана ішеді. Оны дәріханада тек рецепт қағазы болғанда ғана сатуы тиіс.
Алайда пайдакүнемдер препаратты заңсыз, рецептсіз сатуға кіріскен. Өйткені оған тек әкімшілік жауапкершілік қана белгіленген. Яғни, препараттың есірткі тізімінде болмауы оған жазаның жеңіл болуына мүмкіндік беріп келді. Препарат арзан әрі қолжетімді болғандықтан есірткі ретінде кеңінен қолданыла бастады. Оған тәуелділер қатарында жастар көп еді. Бастапқыда қызық әсер алу үшін 1-2 таблетка ішіп көргендер, біраз уақыттан кейін оның әсерін қайталау үшін күніне 10 таблеткаға дейін ішуіне тура келеді екен.
Айта кетерлігі, Украина, Беларусь, Өзбекстанда «Трамадол» есірткі құралдары тізіміне енгізілген. Ресей 2020 жылдың сәуір айынан бастап бұл препаратты пайдалануға тыйым салған. Көрші елдердің тәжірибесі бізге кешікпей келетіні белгілі. Алайда «Трамадол» препаратын бақылау неге күшейтілмеді, талапты қатаңдатуда салғырттыққа қалай жол берілді?» деген сұрақтарға жауап жоқ.
Жалпы, бұл препаратқа қатысты проблема ертеректе көтерілген. Мысалы, 2018 жылдан бастап Денсаулық сақтау министрлігі «Трамадолды» қатаң бақылауда болатын, медицинада қолданылатын психотропты заттар тізіміне енгізуге ниеті барын мәлім еткен. Өйткені ол рецепт арқылы босатылып келді әрі бұл талапты орындамайтындар қатары көбейіп кетті.
2021 жылы Денсаулық сақтау министрлігі әзірлеген Үкіметтің «Адамның өмірі мен денсаулығына зиянды әсерін тигізетін, күшті әсер ететін заттардың тізбесін айқындау туралы» №396 қаулысына сәйкес, «Тропикамид», «азот оксиді» және басқа психоактивті дәріхана препараттарымен бірге «Трамадол» да күшті әсер ететін заттар тізіміне енгізілді. Алайда бұл өзгеріс «қолжетімді есірткіге» тосқауыл болмағанға ұқсайды.
Денсаулық сақтау министрлігі Медициналық және фармацевтикалық бақылау комитетінің ұсынған мәліметі бойынша, препаратты заңсыз сатудың 2020 жылы 45 фактісі анықталып, 4 млн теңгеден астам айыппұл салынған. Бұл көрсеткіш жыл сайын өсіп келген. 2022 жылы 137 факт анықталып, 18,5 млн теңге айыппұл белгіленген.
Осы мәселені былтыр тамыз айында Президент жанындағы жастар саясаты жөніндегі кеңестің кезекті отырысында талқылады. Жиында Ішкі істер министрі Марат Ахметжанов «дәріхана нашақорлығы» мәселесі ушығып бара жатқанын тілге тиек ете отырып, жиынға қатысқан Денсаулық сақтау министрі Ажар Ғиниятқа «Трамадол», «Тропикамид» секілді препараттар айналымын бақылауды күшейтуді ұсынды.
Министрлік те былтыр жыл соңында есірткі құралдарының тізіміне 14 есірткі және ескірткі әзірлеуге қосылатын 13 прекурсор енгізіледі деп хабарлады.
Арада бес жыл өткен соң барып, осы мәселеге нүкте қойылды. Таяуда ғана Үкімет «Қазақстан Республикасында бақылауға жататын есірткі, психотроптық заттар мен прекурсорлар тізімін, Заңсыз айналымда жүргені анықталған есірткі, психотроптық заттарды, сол тектестер мен прекурсорларды шағын, ірі және аса ірі мөлшерге жатқызу туралы жиынтық кестені, Есірткі, психотроптық заттардың құрылымдық формулаларындағы сутегі, галогендер және (немесе) гидроксильді топтар атомдарын алмастырғыштар тізімін бекіту туралы» өзінің №470 қаулысына өзгеріс енгізді. Аталмыш тізімге «Трамадол» препараты қосылды.
Медициналық және фармацевтикалық бақылау комитетінің ескертуінше, қаулы күшіне енген соң бұл препаратты арнайы рұқсаты бар дәріханалар ғана сата алады. «Трамадолды» сату үшін есірткі, психотроптық заттар мен прекурсорлар айналымы саласындағы қызметті жүзеге асыру лицензиясы қажет. Қазір дәріханаларға қойылатын талап та күшейтілген, оны сақтамағандарға айыппұл көлемі артып, қылмыстық жауапкершілік те көзделіп отыр. Ескере кетер жайт, бұған дейінгі қоймада, дәріханада сақталған препараттар кері қайтарылуы керек.
[caption id="attachment_247179" align="aligncenter" > © коллаж: Елдар Қаба[/caption]
«Арнайы лицензиясы жоқ, бірақ «Трамадолы» бар ұйымдар дәрі-дәрмектерді көтерме жеткізушіге қайтаруы тиіс. Көтерме жеткізушілерге дәл осындай талаптар қойылады. Енді кәсіпкерлерге сату ережесін бұзғаны үшін 80-ден 160 АЕК-ке дейінгі әкімшілік айыппұл салынады немесе қылмыстың ауырлығына байланысты 3 жылдан 10 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалады» делінген комитеттің берген жауабында.
Ведомствоның түсіндіруінше, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдар саласындағы субъектілер мен жеке тұлғалар құрамында этизолам, кетамин және трамадол заттары бар дәрілерді лицензиясыз сатқан жағдайда қолданыстағы заңнамада көзделген әкімшілік және қылмыстық жауапкершілік жүктеледі.
Психотропты препараттар қолжетімді есірткіге айналған
Осы мәселеге қатысты біз жүгінген Ішкі істер министрлігі елімізде «дәріхана нашақорлығы» етек алып кеткенін мойындап отыр.
«Дәрігердің рецепті бойынша анальгетик ретінде қатаң түрде босатылатын опиоидты анальгетик «Трамадолдың» таралуы, әсіресе жасырын түрде таралуы ерекше алаңдаушылық туғызады. Ол әдетте «дәстүрлі» есірткіні қолданғанда оның психоактивті қасиеттері есірткі әсерінің жоғарылауына және абстиненттік синдромды ішінара алып тастауға ықпал етеді. Осыған дейін қолданыстағы заңнамада аталған заттардың контрабандасы үшін қылмыстық жауапкершілік (ҚК 286 – бабы), сондай-ақ оларды іске асыру қағидаларын бұзғаны үшін (ӘҚБтК 426-бабы) әкімшілік жауапкершілік белгіленген» делінген жауапта.
Полиция қызметкерлері бұған дейін «Трамадолды» және осыған ұқсас басқа да дәрі-дәрмекті рецептісіз сатқан фактілерді анықтап, кейін оларды әкімшілік жауапкершілікке тарту үшін материалдарды өкілетті органдарға жолдап келген. Ішкі істер министрлігінің мәлімдеуінше, жыл сайын бірнеше рет өткізілетін есірткі, психотроптық заттар мен прекурсорлар айналымындағы заңсыздықтарды анықтауға бағытталған «Дәрмек» жедел-профилактикалық іс-шарасы барысында көптеген заңсыздықтың беті ашылған.
«2022 жылы 42 есірткі қылмысын (ҚР ҚК 303 – бабы «Есірткі, психотроптық немесе улы заттармен жұмыс істеу ережелерін бұзу» және ҚР ҚК 301-бабы «Улы заттардың заңсыз айналымы»), 403 әкімшілік құқықбұзушылықты анықтадық (ҚР ӘҚБтК 424-бабы «Заңсыз фармацевтикалық қызмет», 426-бабы «Дәрілік заттардың, медициналық мақсаттағы бұйымдар мен медициналық техниканың фармацевтикалық қызметі мен айналымы саласының ережелерін бұзу», 427-бабы «Есірткі құралдарының, психотроптық заттардың, прекурсорлардың айналымы саласында объектілер мен үй-жайлардың техникалық нығайтылу талаптарын бұзу», 464-бабы «Лицензиялау нормаларын бұзу»). 403 адам әкімшілік жауапкершілікке тартылған. Оның ішінде 71-і – медицина қызметкері. Барлық материалдар ҚР ДСМ Медициналық және фармацевтикалық бақылау комитетіне жолданған» делінген хабарламада.
Полиция қызметкерлері былтыр ел аумағында құрамында есірткі бар 184 таблетка мен 41,8 мың ампула, психотроптық 93,1 мың таблетка мен 12,8 мың ампула тәркілеген. Яғни, осыдан-ақ бұл заңсыз кәсіптің қомақты табыс көзіне айналғанын білуге болады.
ІІМ түсіндіруінше, жаңа өзгерістерге сәйкес қолданыстағы Қылмыстық кодексте есірткіні заңсыз сақтау, өндіру, өткізу, контрабанда ғана емес, есірткіні жарнамалау және насихаттау, ақпараттық-коммуникациялық жүйелерді пайдалана отырып, есірткінің заңсыз айналымы, сондай-ақ оларды тұтынуға тарту және тағы басқалар үшін жауапкершілік белгіленген.
«Соңғы нормалар бойынша «Трамадолдың» 0,1 грамға дейінгісі – шағын көлем, 10 грамға дейін – үлкен көлем, 10 грамнан – аса ірі көлемде болып айқындалып, қылмыстық жауапкершілік жүктеледі. Үкімет актісі қолданысқа енгізілгеннен бастап «Трамадол» тек рецепт бойынша және есірткі құралдары мен психотроптық заттардың айналымына байланысты қызметке лицензиясы бар дәріханалық және емдеу-профилактикалық ұйымдарда ғана беріледі» делінген хабарламада.
Бұл тұста «препараттың есірткі, психотроптық заттар мен прекурсорлар тізіміне енгізілуі оның заңсыз таралуын шектей ала ма?» деген сұрақ туындайды.
«Дәріханалық» нашақорлықпен күресу мақсатында психотроптық заттар тізімі психотроптық анальгетик, оны есірткіге тәуелділер эйфория әсерін алу үшін пайдаланатын және тұтастай алғанда есірткіге тәуелділіктің қалыптасуына ықпал ететін «Трамадолмен» толықтырды. Бұған дейін тек әкімшілік жауапкершілікке тартылды. Ұсталған азаматтар жазаның жеңілдігін пайдаланып, заңды көлденең басып, тек әкімшілік айыппұл төлеп құтылып жүрді. Ал енді «Трамадолдың» заңсыз айналымы үшін қылмыстық жауапкершілік енгізілді, басқа да есірткі қылмыстары сияқты бас бостандығынан ауыру түріндегі жаза қолданылатын болады. Жазаның қатаңдатылуы өз кезегінде әрине «Трамадолдың» таралуына шектеу қояды. Дегенмен қаулы күшіне енген соң тәжірибе көрсетеді» деп жауап берді министрліктің өкілі.
Батыс өңірлерде жағдай ушығып кеткен
Еліміздің батыс өңірлерінде осы мәселе ушығып тұр. Атырау мен Оралда жастар арасында психотропты дәрілерді, оның ішінде «Трамадол», «Тропикамид» қолдану жиілеп барады. Бұл мәселені көтеріп жүргендердің айтуынша, жауапкершілікке тартылған «жеңіл есірткі саудагерлері» айыппұл төлеп, жеңіл құтылып келеді. Олар әкімшілік жауапкершіліктен құтыла салысымен ісіне қайта кіріседі екен. Осы жағдайға ашынған жергілікті тұрғындар да бірнеше мәрте митинг ұйымдастырып, өз үйлерінің маңында осындай заңсыз саудаға тыйым салынуын талап етті. Сондай-ақ аталмыш екі дәріні психотроптық заттар тізіміне қосу үшін Парламентке ұсыныста жолдады.
Жәнібек АМАНГЕЛДІ