Асқар Мамырбаев – ҚР құрметті сәулетшісі, «Шымкент қаласы сәулетшілер қауымдастығы» қоғамының төрағасы. Оңтүстік өлкеге кеңінен танылған сәулетші Шымкент қаласы үшін шырылдап, оның дамуы мен көркеюіне бір кісідей үлес қосып жүрген жан. Біз айтар ойы, өзіндік пікірі бар азаматпен сұхбаттастық.
– Асқар Смайылұлы, Шымкент қаласы Қазақстанның үшінші мегаполис атанғанына биыл 5 жыл толады. Осынау жылдар ішінде қаламызда жүргізіліп жатқан құрылыс жұмыстары, жалпы даму барысы көңіліңізден шығып жүр ме?
– Шымкент қаласының байырғы тұрғыны ретінде қаланы жақсы көремін. Ал қызмет баспалдағым сәулетшілік-құрылыспен тікелей байланысты болғандықтан шаһардың әрбір бейнесі, келбеті мен үшін ыстық. Мұндағы көптеген дүниелер өз қолымнан шыққан. Сондықтан дәл қазіргі қаладағы әрбір өзгеріске, құрылысқа ерекше мән беріп қарап отырамын. Иә, соңғы жылдары жүріп жатқан құрылыстарға, жұмыстарға көңілімнің толмайтыны рас. Шымкентте қазір қала құрылысы кеңесі жоқ. Қысқартылған. Орнына жер комиссиясын құрған. Сәулетшілер одағының қалалық бөлімшесін басқарамын, Сәулетшілер одағының вице-президентімін. Бірақ осы комиссияға мені лайықты деп таппады. Неге екенін қала әкімі түсіндірер, қажет деп тапса. Өкпе жоқ, наз бар. Қаланың Бас жоспарын да талқылауға белсенді қатыстық. Біраз сын, ескертпелерімізді айттық, ұсыныс енгіздік. «Ескеріледі» деді жобалаушылар. Оған да уақыт төреші. Жасаған жобаларымның ішінде жаңа темір жол вокзалы да бар. Бозарық аумағына ұсынғанбыз. Жаңа бас жоспарда Темірлан тасжолының Шұбарсу аумағына белгіленіпті. Жолаушыларға ыңғайсыз, шет дедік. Ол да өтпеді.
Бірақ әкімдер келеді, кетеді. Біз осы қаланың тұрғыны ретінде қолдан келгенше қаламыздың көркейіп, тұрғындарға жайлы да әсем болуы үшін еңбектене береміз.
– Иә, Асанбай Асқаровтың ізі қалған атшабар орнының тұрғын үй құрылысына берілгеніне де, қаладағы ескерткіштердің жөн-жосықсыз салынғанына да қатты қынжылыс білдірдіңіз...
– Иә, иппадром бойынша талай зиялы қауым шырылдадық. Бірақ сөзіміз зая кетті. Қазір иппадромның орнына әйгілі BI Group қарқынды құрылыс жүргізуде. Қолданыстағы Бас жоспарға сәйкес, бұл жер рекреациялық (көпшілік демалыс) аймағы деп дәлелдей алмай қойдық. Бекітуге дайындалып жатқан қаланың Бас жоспарында тұрғын үй аймағы деп көрсетілген. Құрылыс компаниясына саябақ ортасынан үй салып, сату өте тиімді екенін ескерсек, билік пен ақшаға бас жоспарды да өзгертуге болатынына көз жетті. Саябақтардан тапшылық көріп отырған Шымкент үшін бұл өзекті мәселе деп есептейміз.
Ал Шымкент қаласында соңғы жылдары орнатылған ескерткіштер туралы өз пікірімді білдіру – азаматтық және кәсіпқой сәулетші ретінде тікелей борышым деп білемін. Қырық жылдық шығармашылық өмірімде қаламызда, басқа да өңірлерде орнатылған ондаған ескерткіштің сәулеттік жобаларын жасадым. Бағасын халық берер, дегенмен ескерткіш орнатудың өзіндік ережелері мен канондары бар. Ең бастысы, қандай ескерткіш қайда орналасуы керек, қоршаған ортаның табиғи бөлігіндей сіңісіп кете ме, соған айырықша көңіл бөлу қажет. Бұл мәселе жеке орындаушы мен әкімнің ғана шешімімен емес, көп талқысынан өтіп, арнайы комиссияның ұсынысына сәйкес қала әкімі немесе мәслихаттың шешімімен жүзеге асырылады. Орналасу орнын қаланың бас сәулетшісі бекітеді, өйткені қала бас жоспарын тікелей қадағалаушы және өзгерістер енгізуге жауапты адам сол. Шымкентте соңғы жылдары пайда болған ескерткіштерде осы тәртіп ескерілгеніне күмәнім бар. Өйткені қала әкімі жанындағы сәулетшілер кеңесі жойылған. Ескерткіштерді орнату жөнінде комиссия құрылғанын естімедім. Нәтижесінде, жалпы халықтың көңілінен шыға бермейтін дүниелер көбеюде. Мемлекет қайраткері Ө.Жәнібековке, Алаш көсемдеріне орнатылған ескерткіштерді құптаймын. Өте дұрыс, тарихымыз үшін де, болашағымыз үшін де. Алайда белгілі мемлекет қайраткерлеріне ескерткіш қоюдың өз ерекшеліктері болуы тиіс. Әдетте саябақтар мен гүлзарларға өнер адамдарының ескерткіштері орнатылады. Бір немесе бір жарым натурада, тұғырсыз немесе орындықта қойып жатамыз. Ал ел басқарған, мемлекет қайраткерлері, қолбасшылардың мүсіндері үлкен алаңдар мен көшелердің көрнекті жерлеріне, тұғырға орнатылуы тиіс деп есептеймін. Қалай болғанда да, жобалау жұмыстары көппен, әсіресе тиісті мамандармен ақылдасып барып шешілсе дұрыс болады.
– Шымкент қаласында көлік кептелісін шешу мақсатында жолайрықтар салу жұмыстары әлі күнге дейін жалғасып жатыр. Жолайрықтар қаланың кептелісін шеше ала ма?
– Жолайрықтар жолдың қиылысына ғана салынады. Ол қаладағы кептелісті шешпейді. Ең басты мәселе көшенің бойын қалаға шығып кеткенше реттеу керек. Оңайлау, тиімділеу жолын қарастыру керек. Сол жолда кептелістің шамадан тыс көбейіп кетпеуіне назар аударылуы тиіс. Мысалы Бәйдібек би көшесі кемі 6 жолақты болуы керек еді, ол қазір 4 жолақты ғана. Сонымен бірге параллельді көшелер салуды қолға алу қажет болған. Жолайрықтардың біреуіне 8 млрд, тағы біреуіне 3 млрд теңге жұмсалды. Соның орнына параллельді көше салып қоюға болар еді.
– Соңғы кездері аралас құрылыс бойынша жиі-жиі айтып жүрсіз. Жалпы сәулетші-құрылысшы ретінде осы аралас құрылыс туралы түсінікті, оның тиімділігін айтып беріңізші.
– Аралас құрылыс дегеніміз – бұл тұрғын үй, сауда-саттық, кеңсе және әлеуметтік, мәдени ғимараттар мен индустриялдық құрылымдардың бір- біріне жақын, жаяу баруға болатындай жерде орналасуы. Басқаша айтқанда, аумақты тек қана бір типтегі құрылымдармен ғана салу емес. Мұндай мысалдар барлық қалалардың ескі аумақтарын алып қарасақ, жиі кездеседі. Өйткені бұрынғы кездері ұзақ қашықтыққа тез жету қиындық туғызатын. Себебі бұрын негізінен адамдар жаяу жүретін. Тіпті, жұмыс орындары да өз тұратын аумақтан алшақ емес еді. Мұның бәрі индустриялық дәуірде өзгеріске ұшырап, автокөлік, тағы басқа тасымалдау құралдары пайда болып, жаппай автокөлікке ауысуға байланысты түпкілікті бөлініске алып келді. Сол кездерден бастап ықшамаудандар мен өндірістік, коммерциялық аумақтар пайда болды. Адамдар таңертең жаппай жұмыс орындарына, кешке қарай үйлеріне асығатын көші-қон басталды. Осының салдарынан өткен ғасырдың соңына таман ірі қалаларда көшелер автокөлікке толды. Кейбір қалалар индустриясыздандыру тәсіліне көшіп, қаланы қандай да бір аймақтарға бөлу жақсы идея еместігіне көз жеткізді. Алайда көптеген сарапшылардың аумақ құрылыстарын тек қана бір мақсатқа, мәселен тұрғын үй құрылысы үшін ғана берілуі дұрыс емес екендігін шегелеп айтса да, соңғы кезге дейін бұл үрдіс жалғасып келеді. Бұл үрдіс Шымкент қаласында айқын басымдыққа ие екендігін қазіргі құрылыстар барысынан байқауға болады. Мұндай құрылыс үрдісінен АҚШ өткен ғасырдың 90-жылдары бас тартып, құрылыс жобалаушылары қауымдастығы аралас құрылыстың пайдасы басымырақ екендігін мойындады.
Аралас құрылыстың тиімдігі алдымен адамдардың барлық нысанға қолжетімдігін арттырады. Бұл өз кезегінде қоғамдық көлікке салмақ салмайды және автокөлікті жаппай қолдануды қажет етпейді. Есесіне, жаяу жүргіншілер және велосипед инфрақұрылымы дамиды. Екіншіден, бұл жеке кәсіпкерліктің дамуына жол ашады. Өзіңіз ойлаңыз, оларға клиенттерді шақырып, әуре болудың керегі жоқ, өйткені олар жақын маңда жасайды. Ол тұрғындардың өзіне де ыңғайлы, қысқасы өмір сүруге қолайлы аймақ қалыптасады. Әрине, бұл теорияны құптамайтындар да кездеседі. Көптеген құрылыс салушылар үйренген тәсілден ауытқысы келмейді. Сатып алушылар да сол баяғы үрдістен ауытқымай, сондай ықшам аудандардан үй сатып ала береді. Өйткені таңдау жоқ. Оған мысал ретінде Шымкент қаласының солтүстік аумағынан жаппай салынып жатқан тұрғын үй кешендері мысал бола алады...
– Мұндай құрылыс құрылысшыларға тиімді ме?
– Құрылысшыларға бір ықшамауданда тұрғын үйлер, қоғамдық сауда орталықтары мен кеңселерді жобалаудан гөрі, бір мақсаттағы, бірегей типтегі үйлерді арзан және тез жобалап салу – тиімдірек. Бізде, өкінішке қарай, мемлекет кеңес дәуірінде қалыптасқан құрылыс стандарттарынан арылғысы жоқ, құрылыс салушылар да, көпжылдық дәстүрді өзгертуге құмбыл емес, өйткені үйлерді онсыз да сатып алушылар аз емес қой. Меніңше, мұндай құрылыстардың дәурені жақын жылдары келмеске кетеді. Өйткені біз де жалпы дүниежүзілік құрылыс индустриясы мен адамзат дамуының бір бөлшегіміз және нарықтық экономика талабы да өзгеріп отырады.
Қалалар үшін жекелеген ықшамаудандардың тиімділігі шамалы. Бұл осы салада жұмыс атқаратын көптеген жобалаушылар мен құрылысшылар тарапынан дәлелденген нәрсе. Мұны қалай реттеуге болады? Қала аумағының едәуір бөлігін ықшамаудандар алып жатқаны белгілі. Олардың көшелерін қайта құру арқылы ештеңе өзгерте алмаймыз. Өйткені олар қоғамдық кеңістікке жатпайды. Жаппай абаттандыру арқылы да ешқандай нәтижеге жету мүмкін емес, тек бюджет қаражатын аямай жұмсағаны болмаса. Сонда не істеу керек? Әрине, құрылысты ойланып, сапалы, жобаларға сәйкес салуы керек.
Барлық қалаларда дерлік, қолданыстағы аумақтардың ішінде өндірістік аумақ деген бағалы ресурстар бар. Мысалы, Шымкенттің қорғасын зауыты, пресс автоматтар зауыты аумақтары сияқты. Бұлар көп жағдайда ықшам аудандарды бөліп жатады. Соларды жаңғыртып, «аралас стилде» қайта құру – қаланы біртұтас ете отырып, сол аумақтарды тек қана тұрғын үйлерге берсек, көшелерге адамдар мен бизнес қайта оралатын болады. Бұл жерде жобалау барысында қателік жіберіп алмау маңызды. Бірақ бұл тұтас бір ықшамауданның мәселесін шеше алмайды. Тек бастамаға түрткі болуы мүмкін. Егер бүкіл ықшамауданды тұтастай қарайтын болсақ, мұны шешудің бірнеше жолы бар.
– Өзіңіз сәулетші-құрылысшы ретінде мұны шешудің қандай жолы бар деп айта аласыз?
– Бұзып, қайта құру. Біздің экономикалық жағдайымызда және әр пәтер жекеменшіктің қолында тұрған кезде мұны іске асыру жоққа тән нәрсе. Өте ұзақ, өте қиын, өте қымбат. Бұл батыс елдерінде оңайлау болуы мүмкін, өйткені панелдік үйлерді әлеуметтік пәтер ретінде берген немесе тұтастай бір үйдің иесі – бір адам. Бізде бәрі мүлікті жариялау арқылы жекешелендірген. Сондықтан қағазбастылықтың өзі бірнеше жыл уақыт алып, жаппай бұзып, қайта құру экономикалық тұрғыда өте қиын. Ашығын айтуымыз керек, ағымдағы құрылыстың дұрыстығына мемлекеттік деңгейде баға беріліп жатқаны шамалы. Ал аумақтардағы шенеуніктер қисық, қыңыр, өткен ғасырдағы үрдіспен жүйесіз құрылыстарды салуға жол беруі арқылы, өздеріне ор қазып жатқандығына сенгісі келмейді.
Іс жүзінде әрқашан ықшамаудандарда құрылыс салуға болатын алаңқайлар қалып отырады. Ол жерге көпқабатты құрылыстар емес, сауда, кеңсе ғимараттарын жапсарлатып салу артықтық етпейді. Бұлар ЖОО корпустары немесе қандай да бір бизнес-инкубаторлар болуы мүмкін. Бұларды қаладағы көптеген автогараждар есебінен салуға болады. Бұл қаланы ықшам етіп, аумақтарды жалғауға, сондай-ақ тұрғын аудандарға тіршілік беруге септігін тигізеді. Бірақ сізге, ешкімге қажеті жоқ бос аумақтарды немесе не істесең оны істе, тек менің аулама тиіспе деп, – жан-тәнімен қорғайтын жергілікті тұрғындарға түсініктеме жұмыстарын жүргізіп, келісімге келуге тура келеді.
Мұндай мысалдар батыс елдерінде тәжірибеден өткен. Ірі панельді үйлерді сақтай отырып, қайта құру және қосымша ғимараттар салу іске асырылған. Негізгі мақсат – орамдық құрылым жасау. Ескі аумақтағы жаңа архитектуралық құрылымдар қолданыстағы біркелкі үйлерді әртүрлендіріп, жабық аулада классикалық үлгіге қайта жасақталып, абаттандырылады. Жаңа үйлердің биіктігі қолданыстағы үйлерден аспайтын, күн сәулесін көлегейлемейтіндей етіп құрылады. Тәжірибе көрсеткендей, адамдар қалыптасқан панельді үйлерден гөрі, сол аудандарда орналасқан жаңа үйлерден пәтер сатып алуға құмар. Сондықтан бұл аумақтарды қайта құрылымдауға инвесторлар тартудың да оңтайлы жолы болып табылады.
Қорыта айтқанда, қалалар мен ықшам аудандарды сақтап қалудың негізгі және тиімді жолы – өндіріс аумақтарды жаңғырту мен қолданыстағы тұрғын аумақтарды ара-тұра тығыздау. Болашақта қала орталығында орналасқан аз қабатты тұрғын үйлерді бұзып, орамдық стилде 5-6 қабатты етіп қайта құру экономикалық тұрғыда тиімді, эстетикалық тұрғыда қала статусына сай болары даусыз.
Керісінше, инвесторлардың мұндай жерлерге емес, әдемі саябақты жерлерге көзі түседі. Ал билік осыны үйлестіруі керек. Инвестор келгенде қаланың ескі аумағындағы аз қабатты әбден тозығы жеткен үйлерді көрсетіп, олардың тұрғындармен келісуіне мүмкіндік жасауы тиіс.
– Сәулетшілік те шығармашылық жұмыс. Сіздің жұртшылық орындап жүрген кейбір әндердің авторы екеніңізді естіп қаламыз...
–Иә, өлең жазумен шабыт келгенде ғана айналысамын. Бүгінде жергілікті әншілердің орындауында айтылып жүрген 20-дан аса әнім бар. Ал менің сөзіме жазылған 30 шақты ән бар. Бір жылдары шығармашылық кеш те өткізгенмін. Ән жазу қызығушылық ғана, оған арнайы уақыт бөлмеймін.
– Сұхбатыңызға рахмет!
Сұхбаттасқан
Назгүл НАЗАРБЕК,
Шымкент қаласы