Бюро ұсынған «Қазақстан халқы» жинағының бірінші және екінші томы бойынша талдау қорытындыларына сәйкес, Қазақстан халқы 2009 жылдан бері, яғни 12 жылда 20 пайызға өскені белгілі болды.
Сонымен қатар Ұлттық статистика бюросының хабарлауынша, үш аймақта – Алматы облысында (2 146 576), Түркістан облысында (2 054 021), Алматы қаласында (2 030 285) халық саны 2 миллион адамнан асты. Ал халық санының ең көп өсімі Астанада екі есе (613 мыңнан 1 млн 234 мың адамға дейін), Шымкентте 1,5 есе (730 мыңнан 1 112,4 мың адамға дейін), Маңғыстау облысында 1,5 есе (485 мыңнан 735 мың адамға дейін) байқалған.
Қазақстан тәуелсіздік алғалы бері қоғамдағы құрылымдық қайта құрулар, саяси-экономикалық жаңғырулар, демографиялық өсім, халықтың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайы, ішкі-сыртқы миграция және тағы басқа салаларда көптеген өзгеріс болды. Ол өзгерістер негізінен жалпыұлттық санақ нәтижелерінен анық көрініс береді. Еліміз тарихындағы 2021 жылы өткен үшінші жалпыұлттық санақ нәтижелері урбанизация процесінің белең алғаны және үлкен қалаларда халық санының 2 миллионнан асқаны туралы жаңалықтарды жария етті.
Мемлекет құрудың басты кілті қуатты экономика, айбынды әскер, шегенді шекара, теңдессіз мәдениет пен руханият қана емес, халықтың саны мен сапасының өсуі де мемлекеттің қауіпсіздігі мен елдік мұраттардың өзегі саналады. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 1 қыркүйектегі Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауында 2023 жылдың соңына қарай ел халқының саны 20 миллионға жететіні туралы сүйіншілеген болатын.
Санақ қорытындысына сәйкес, қала халқының саны ұдайы өсіп, 56,1 пайыздан 61,2 пайызға көтерілгені, тиісінше ауыл халқының үлесі 43,9 пайыздан 38,8 пайызға дейін азайғаны туралы да ақпарат тарады. ХХІ ғасырда урбанизация әлемдік тренд болғанымен, қазақ ауылдары мен шекаралық аймақтардағы жағдайды да естен шығармаған абзал. Халық қалаға үдере көшкенімен, мұнда күтіп тұрған «жылы-жұмсақ» жоқ екені белгілі. Урбанизация процесінің артуы мен ішкі миграция әсерінен қалаларда денсаулық және білім беру салаларында мәселелердің қордалануы, жұмыссыз жастар немесе қара жұмысқа жегілген жастар қатарының көбеюі, әлеуметтік-тұрмыстық жағдайдың күрделенуі секілді бірқатар проблема туындап отырғаны жасырын емес. Сондықтан ауыл халқын қалаға сабылтпай, шағын қалаларды дамыту арқылы халықты соның айналасындағы ауылды жерлерде тұрақтандыруға баса назар аудару керек сияқты. Өйткені ертең халық саны 20 миллионға жеткенде қалаларымыз урбанизация талаптарына жауап бере алмай қалмай ма деген сұрақ туындайды. Сонымен қатар урбанизация процесі тиімді болу үшін қандай жұмыстар атқарылуы керек? Ал ауылды дамыту үшін қандай жұмыстар жүзеге асуы тиіс деген сұрақтар ойландырмай қоймайды.
Cityzen Space қоғамдық қорының директоры, урбанист, аумақтық даму маманы Анель Молдахметованың айтуынша, урбанизация – адамдардың өз өмірінің сапасын жақсартуға ұмтылуымен байланысты табиғи процесс. Өкінішке қарай, көптеген өзгеріске байланысты қазір қазақстандықтарға мәдени даму мен өрлеуге көбірек мүмкіндік беретін ірі қалалар ғана.
– Урбанизация процесіне тосқауыл болу мүмкін емес. Бұл – әлем халықтарына тән үрдіс. Сондықтан Қазақстанда ауылдарды дамыту үшін жай ғана аграрлық экономиканы дамыту жеткіліксіз. Халықты қалаларға не тартатынын түсіну маңызды және ауыл тұрғындарының: 1) бос уақытына, 2) білім алуға деген сұранысын жартылай қанағаттандыру қажет. Шағын және орта бизнесті ынталандыру қажет. Ауылдық жерлерде аумақты дамытудың драйвері бола алатын мәдени магнитті құру маңызды және ол өнеркәсіптік магнит емес, шығармашылық экономикамен байланысты болуы керек: үнемі өткізілетін фестиваль, аймақтық маңызы бар іс-шара және сапалы білім алу үшін мүмкіндіктер жасау, ауылдағы оқу орындарының деңгейін көтеру маңызды. Өйткені жақсы жоғары оқу орындарының жоқтығы, басқалармен қатар, жастардың кетуіне себеп болады, – дейді Анель Молдахметова. Ал әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Тарих факультетінің ұстазы, профессор, демограф ғалым Аманжол Қалыштың айтуынша, елімізде агломерация жасау жылдам жүзеге асып жатыр. Соңғы 10 жылда Жетісуда Алматы агломерациясы, Оңтүстік Қазақстанда Шымкент агломерациясы жасалды. Сөйтіп, 367 елді мекен бір-біріне қосылды. Ал Орталық Қазақстанда Қарағанды, Астана қаласы агломерациясы жасалып жатыр.
– Мұның жақсы жағы да, қиын жағы да бар. Ауылдарда өнеркәсіп болмаған соң мемлекет ауыл шаруашылығына, мал шаруашылығына, егіншаруашылығына көмек беріп жатыр. Әйтсе де, оны игеруде мәселе көп. Сондықтан болар, халық бес агломерацияға жиналуда. Әсіресе, Алматы мен Астанаға көп кетіп жатыр. Қалаларда жұмыс табуға болады. Бірақ баспана мәселесі күрделі. Иә, агломерация жақсы шығар. Десе де, агломерация индустриялық аймақтарға тән құбылыс болуы керек. Біздің көп қалада өндіріс жоқ. Тек сауда-саттық, алып сату экономиканы немесе халықтың әлеуметтік-тұрмысын түземейді. Қалаларда шағын өнеркәсіпті көбейту керек. Өндіруші өнеркәсіп дамуы керек. Демографиялық тұрақты өсім қалыптасты дегенмен, жастарға ешқандай жағдай жасалған жоқ. Олардың басында баспана жоқ. Пәтерден пәтерге көшіп жүріп отбасын құрып, бала туу, оны өсіру үшін мемлекет тарапынан жеткілікті деңгейде жағдай жасалмаған. Содан болар, жастар арасында ажырасу көп. Осы ретте әлеуметтік салмақ сөзсіз қала әкімдіктеріне түседі. Әлеуметтік мүмкіндіктер, инфрақұрылымның кеңеюі, қоғамдық қарым-қатынастың күрделенуі сияқты құбылыстар дер кезінде орындалып отыру тиіс. Әйтпесе, халықтың иығына түскен салмақ жеңілдемейді, – деді профессор Аманжол Боранбайұлы. Бүгінде агломерация негізгі бес қалада жүргізіліп жатқанымен, мемлекет моноқалаларды дамыту бойынша жұмыстарды да жүзеге асырып жатыр. Ұлттық экономика министрлігінің 2021 жылғы мәліметіне сәйкес, 2019 жылы «Өңірлерді дамыту бағдарламасы» аяқталды, мемлекеттік жоспарлау жүйесінде қабылданған өзгерістер бойынша «Қазақстанның 2025 жылға дейінгі аумақтық даму жоспары» бекітілді. Мемлекет басшысы моноқалаларға қатысты мемлекеттік саясатты қайта қарау, олардың одан әрі дамуына және онда тұратын халыққа қолдау көрсетуді тапсырды. Осыған байланысты Ұлттық экономика министрлігі моноқалаларды дамытуға кешенді тәсілді қолдану мақсатында және жаңа шараларды жүйелеу, іске асыру үшін тиісті Жол картасын әзірлеп жатыр.
Осы ретте Ұлттық статистика бюросы жариялаған «2021 жылғы халық санағының» соңғы қорытындылары негізінде еліміздің жаңа жоба-жоспарлары жасалатын болар.
Тілекгүл ЕСДӘУЛЕТ