Қасқырдың жайы белгілі. Күн суыта жемтігін іздейтін жыртқыш қапысын тауып, төрт түлікке ауыз салады. Қашан қар қалыңдап, қауіп кіргенге дейін қасқырдың құтырғаны – құтырған. «Қыспен бірге тұмсығын салды қасқыр, малшыларым, қор қылма итке малды», – деп Абай айтпақшы, мал ұстаған қауымның күзетті күшейтіп, қайрат қылар кезеңі де осы. Қасқырдың арынын басып, адымын қаңтаратын – ай – қаңтар. Оның бір себебі қаңтар айында аң аулауға заңды түрде рұқсат беріледі. Яғни, қасқыр атуға лицензия алған аңшының айтары – «қанды басың бері тарт!»
Дегенмен қасқыр ату заңдылығын сақтап, қаңтарды күтіп отыратындар аз. Броконьерлер жерге қар түсісімен-ақ шанасын сайлап, қаруын майлап, жасырын аңға шығады. Аңшылықтағы заңсыздықтар кесірінен елімізде қасқырдың саны азайып кеткен. Былтыр қаңтар айында экобелсенді Сәкен Ділдахмет Facebook-гі парақшасында елімізде қасқыр саны азайып бара жатқаны жайлы жазып, дабыл қаққан болатын.
«Қазақстанда қасқырлардың жойылу алдында тұрғанын білесіз бе? Еліміздегі қасқырдың саны небәрі – 14 408. Ал бес облыста бұл жыртқышты реттеуге тыйым салынды. Солтүстік Қазақстан облысында қасқыр мүлдем жоқ. Егер бұл жыртқыш жойылып кетсе, табиғи тепе-теңдік бұзылады. Бұған жол бермеуіміз керек», – деп жазды ол.
Қасқыр аулау маусымы қарсаңында жазылған жазба әлеуметтік желі мен ақпарат құралдарында лезде тарап, көпшілік талқысына түскен. Бұған жауап ретінде 2022 жылы 7 ақпанда ЭТРМ Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитеті СҚО-да қасқырдың күрт жойылып кетуі жайындағы пікірлердің шындыққа жанаспайтынын мәлімдеді.
«Қасқырдың санына келетін болсақ, қазір аумаққа қатысты олардың оңтайлы санының, жалпы қабылданған стандарты мен оңтайлы нормативтері жоқ. Қасқыр популяциясын басқару бойынша шешімдер ол мекендейтін жердің белгілі бір аймағының әртүрлі климаттық-географиялық, экологиялық және басқа да ерекшеліктеріне байланысты шығарылады», – делінген комитет таратқан мәліметте.
14 408. Әрине, қасқыр қой емес, басқа ұрып санап, есебін шығарып алатындай. Мамандар бұл сан мөлшермен есептелетінін айтады. Қазақстан биоалуан-
түрлілікті сақтау ассоциациясы (ҚБСА) мамандарының айтуынша, Ақмола, Павлодар, Қарағанды облыстары аумағында түз тағысы жылдан жылға азайып барады. Ал СҚО-да соңғы жеті жыл бойы қасқыр кездеспеген.
Ашық дерек көздеріндегі ақпаратқа сүйенсек, республикада аталмыш жыртқыш саны бес есе азайып кетті. Мәселен, 1988 жылы Қазақстанда 61 мың қасқыр болса, 2010 жылы бұл көрсеткіш – 26,7 мың, 2014 жылы – 19 778, 2019 жылы – 12 000 болып кеміген.
Десе де қазақ даласына мұнша қасқыр көптік ете ме, әлде аз ба? ҚБСА өкілі, биолог маман Сергей Скляренко түз тағысы төрт түліктің қас жауы болғанымен еліміздің экожүйесінде маңызды рөл атқаратынын айтады.
«Қасқырды біз табиғаттың «санитары» деп санаймыз. Ол бәрін аулайды, таңдамайды. Ауру аң, құтырған жануар, вирусты жәндік – түгел жейді. Осылайша, ол табиғаттағы сан мен сапаны реттеп отыратын хайуан. Байқасаңыз, қасқыр азайып кеткен жерде шибөрілер көбейеді. Біздің оңтүстік өңірде шибөрі көп. Ол қасқырға қарағанда өте қауіпті жыртқыш, адамға шабады және үйірімен топтасып жүріп, түрлі ауру тарататын да солар», – дейді С.Скляренко.
ҚАСҚЫР АТУ ҚАЖЕТТІЛІК ПЕ, ҚҰМАРЛЫҚ ПА?
Елімізде қасқырды жаппай қыру 2000 жылдары болған. Табиғат жанашырлары түз тағысының түбіне техника жеткенін айтады. Интернетте қазіргі заман аңшылары жүктеген бейнематериалға қарап отырсаңыз, қасқыр аулау қажеттілік те, құмарлық та емес, қаскөйлік пе деп қаласыз. Расында да, қазір қалтасы көтерген жанның кез келгенінің тақымында моторлы шанадан бар. Оның нарықтағы бағасы 5-7 млн теңге болса, мінілгенін 700 мың-1 млн теңгеге де табасыз. Қалың қардың бетімен сағатына 120 км жылдамдықпен жүйткейтін шаналар жыртқыштың адымын аштырмайтын болған.
Қасқыр қуу, аң аулау ісі бұрын қалай еді деген сауалды жас кезінде бірнеше қасқыр соққан аягөздік зейнеткер Сәкен Сабырбекұлына қойдық.
«Біз кезінде қасқырды атпен қуып, сойылмен соғып алатынбыз. Оған аттың аты, жігіттің жігіті шыдас береді. Аты жеткенмен сойыл сілтеуге шамасы келмей, көкжалға жүрегі дауаламайтындар да болады. Сондықтан қасқыр соғу үлкен өнер саналатын. Қазір қашқан қасқырға бәрі батыр. Қасқыр айтады екен: «төрт аяғым тең болса, бір түнде жеті өлкені кесіп өтем» деп. Яғни, ол серттің аңы. Кәсіби аңшылар оны түз тағысы, даланың серісі деп таниды. Олардан хайуанға үлкен қауіп жоқ», – дейді 87 жастағы ақсақал.
Алайда түз тағысының түбіне техника жетеді дегенге қарсы уәж айтатындар да бар. Кәсіби аңшы, қоғам белсендісі Нұржан Жолдыбекұлы қазір қасқырлар да заманға сай бейімделгенін айтады.
«Қасқыр – өте әккі жыртқыш. Ол шананың келе жатқанын 4-5 шақырымнан сезеді. Құтылып кетудің де әдіс-тәсілдерін меңгеріп алған. Оған қоса, соңғы кезде үйірде іріктелген, мықты жыртқыштар қалды. Шана тұрмақ, тікұшақтармен аңға барғандар жер-дүниені шарлап бос қайтып жатыр», –дейді ол.
Қоғам белсендісінің айтуынша, қазір төрт аяқты қасқырдан емес, екі аяқты «қасқырдан» қауіп көп.
«Мен рұқсаты бар, кәсіби аңшымын. Жиырма жыл болды заңға сай кәсіп етемін. Бірақ қазір қасқыр атамыз деп лицензия алып алғандар, кездескен қоңыр аңды атады да, қалааралық автобустарға салып, үлкен шаһарларға жөнелтеді. Олардың ішінде сауық құрған әкімдер де бар, байлығына мастанған бизнесмен де бар, тіпті жануарларды қорғау инспекциясының мамандары да сыбайласып алған. Оларда қарудың түр-түрі бар. Ел ішінде жүріп бәрін естейміз. Міне, ең бірінші осыны тоқтату керек», – дейді Н.Жолдыбекұлы.
«БӨРІ ЖОҚ ДЕМЕ, БӨРІК АСТЫНДА»
Қасқыр – аяғына сенген жыртқыш. Арқада аңшы біткен моторлы шана, темір көлікпен қуып, тыныштық таптырмаған соң қары жұқа жаққа, таулы, орманды аймақтарға ауып барып паналайтын болған. Батыс Қазақстан облысы Жәнібек ауданында киік көбейгелі көкжалдар қоңыр аңның соңынан еріп, азығын айыруды жиі әдет қылған. Жәнібек ауданында «Әлем» шаруа қожалығының иесі Ескендір Елемесов биыл көктемде итқұсқа 30 шақты құлынын алдырған.
«Соңғы бірнеше жыл қар жұқа, қуа алмаймыз. Көктемде киікпен ілесіп келген қасқыр көп болды да, туған құлындарды шетінен жеп кетіп жатты. Оны атайық десек рұқсат жоқ, лицензия қажет. Сайт арқылы рұқсат алу үшін интернетің болуы тиіс, аудан орталығы болмаса алыстағы шаруашылықта телефон байланысының өзі нашар. Оған қоса, малшының көбінде қазір итқұсты үркітетін қару да жоқ. Күзетке пайдаланатын мылтық атаулыны полиция қызметкерлері алып қойған. Соны біліп алғандай жыртқыштар да адамнан бой тасалап қашпайтын болған», – дейді шаруа.
Қару демекші, ІІМ тұрғындардан заңсыз сақталған қару-жарақты сатып алу шарасын 2012 жылдан бері өткізіп келеді. Министрлік жіберген мәліметке қарағанда, бүгінге дейін халықтан 57 мыңнан аса атыс қаруы және 2 млн-ның үстінде патрон жиналыпты. Өткізілген қару-жараққа орай берілген сыйақы сомасы 2,7 млрд теңгені құраған. Жекелей қаруға келсек, оған төленетін қаражат та әрқалай қару түріне, техникалық жағдайына байланысты 34 мыңнан 345 мың (10-нан 100 АЕК-ке дейін) теңге мөлшерінде.
Біз хабарласып, жағдайын білген екінші шаруа Шығыс Қазақстан облысының Марқакөл ауылының тұрғыны Амантай Шорманұлының айтуынша, қасқыр негізінен өрістегі жылқығы, иесіз жатқан малға тиіседі.
«Мен өз басым сүтті сиыр ұстаймын, ірі қара мал болғандықтан жазда бақташы соңында жүреді. Қыста қорада ұстап, шөп береміз. Сол себепті қасқыр менің малыма тисе қойған жоқ, бірақ аю көбейді. Өткен қыстың аяғы созылып кетіп, аю апанынан ерте шықты да, жазғытұрымғы арық малға жиі шабуыл жасады», – дейді Нұралы шаруашылығының басшысы.
ҚАСҚЫРДЫҢ АУЗЫ ЕУРОПАДА ДА ҚАН
Біздің табиғат қорғаушылары қасқыр азайды деп жатса, Еуропа жұрты жыртқыштың көбейіп кеткеніне алаңдап жатыр. Rewilding Europe сайтының жазуынша, жыртқыштың саны 2020 жылы 12 000 айналасында болса, қазір 17 000-ға жеткен. Германияда қасқырлардың популяциясы жыл сайын 36% өсіп келеді. Франция үкіметі таратқан ресми статистикасына сәйкес, 2020 жылы қасқырлар 11 мың қой-ешкіні жарақаттаған. 2023 жылдың қаңтар-тамыз айлары аралығында Германияда 600-ден аса үй жануары мен төрт түлікке шауып, зақым келтірген.
Дегенмен Еуропада қасқырдан келген шығын айтарлықтай болғанымен біздегідей жаппай қасқыр атуға шығып кетуге мүмкіндік жоқ. Фермерлер малын қорғап қасқыр атса, табиғат қорғаушы мамандар оларды заңды бұздыңдар деп айыптап, қарсы шығып жатыр. Таяуда Еуропарламент депутаттары ЕО аумағында қасқырды қорғаушылардың мәртебесін төмендетіп, фермерлер жағына шығуға шақырды.
Айтқандай, «кәрі құрлықтағы» қасқырға қарсы науқанды қыздырған оқиға былтыр қыркүйекте Германияның федералды аумағы Төменгі Саксонияда тіркелген. Еуропалық комиссияның Президенті Урсула фон дер Ляйеннің Долли деген пониін жарып кеткеннен кейін қасқыр дауы тіптен ушықты. Қасқыр құрбандығының қожасы кім деп қарай ма?! Бұл оқиға жазушы Мұхтар Мағауиннің «Пұркоралдың көк аты» әңгімесін еске түсірген. «Мен жергілікті және ұлттық билікті қажет жерде әрекет етуге шақырамын»,– деп мәлімдеген Еурокомиссия басшысы осы оқидан соң. Десе де басшысынан қосшысына дейін салқынқанды мінез танытатын елдер бұл оқиғадан соң да жаппай аңшылыққа тізгін берген жоқ. Еуропалық қорғаушылар қасқырды Еуропа ландшафтының ажырамас бөлшегі деп бой бермей отыр.
Ұлағат БЕКБОЛАТ