Бүгінгі ұрпақ түсінігінде жұмыс тек табыс көзі ғана болмауы керек, өміріңнің бір бөлігі болғандықтан сүйікті ісің де болуы қажет деген ойда. Иә, қазіргі заманда «екі қолға бір күрек» табылмаса, жарқын өмірдің ауылы алыс деген сөз. Жаңа киім, жақсы ас мәзірі, қызықты сапар, баспана мен көлік – барлығы жалақыңның көлеміне байланысты. Дегенмен бүгінгі ұрпақтың көпшілігі таңнан кешке дейін кеңседе отырып, өмірінің біраз бөлігін төрт қабырға ішінде өткізуге бейілсіз. Олардың екі қолына бірнеше «күректі» ұстаса да, еркін графикті жұмыс істеп, өз уақытын бағалауды қолға алып, қалған уақытын өздерінің сүйікті істеріне арнағысы келетіні байқалады. Сонымен қатар жас ұрпақ кеңседе отырса да, жауапкершілігі мен ауыртпашылығы аз, жүйкеге салмақ салмайтын жұмыстарды таңдауға бейім.
Тренд қалай пайда болды?
Соңғы уақытта TikTok желісінде «жалқау қыздың жұмысы» (#lazygirljob) деп аталатын тренд танымал болып тұр. Бұл тренд адамдарды мансап сатысымен көтерілуді емес, стрессіз жұмыс іздеуге шақырады. Осындай хэштегпен біршама адамдар (әсіресе, нәзік жандылар) ноутбук немесе компьютер алдында кофелерін ұрттап, еркін графиктегі жұмыстарын желіге жүктеген. Сарапшылар егер 2010-2020 жылдар кеңседе немесе кәсіпте бастық болғысы келетіндердің онжылдығы болса, 2020-2030 жылдар анти-жұмыс онжылдығы болуы мүмкін дегенді айтады. 2020 жылы ғаламдық пандемия басталғаннан бері бұл үрдіс қатты байқалған. Бүкіл әлем бойынша миллиондаған адам бірнеше айдың ішінде еңбек келісімшартын өзгертіп, өздеріне лайықты кестеде жұмыс істеуге бейіл болған. Яғни, жұмыстың адам өміріндегі рөлі басқаша сипат алды деген сөз. TikTok әлеуметтік желісінде #жалқауқызжұмысы хэштегімен жиналған көптеген бейнероликтер бар. Соңғысы платформада миллиондаған көріністерге ие, бұл тұжырымдаманың өскелең ұрпақ арасында танымалдылығын көрсетеді. Мысалы, #lazygirljob хэштегі өткен жылдың өзінде 12 миллионнан астам қаралым жинаған. Оның ішінде өзін «жалқау қыздар» деп атайтын бейнелер жұмыстағы өмірдің қаншалықты оңай екендігі туралы баяндайды. Ол бейнелерде «Менің жұмысым – электрондық поштадағы хаттарға жауап беріп, күніне 3-4 қоңырау шалу, үзіліс жасау және жақсы жалақы алу» деген секілді атаулар бар. Мұндай бейнелердің астындағы пікірлерде «жалқау қыздың жұмысын» қалай табуға болатыны туралы кеңестер сұрайтын адамдар басым болған. Мәселен, ағылшындық Габриэль есімді қыздың жүктеген видеосында көп күш жұмсамай-ақ, жылына 60-80 мың доллар табуға болатынын айтады. Көптеген адамдар мұндай нәтижелерге қол жеткізу үшін көп уақыт пен күш қажет деп ойлайды, бірақ Габриэльдің айтуынша, мұндай кірісті ең аз жұмыс көлемімен қамтамасыз ететін лауазымдар бар. «Бұл – ақша табудың және өзіңізге ұнайтын сүйікті ісіңізді жасауға уақыт табудың құралы», – дейді ол.
Бір қарағанда, қыздар өздерінен аз күтілетін мамандықтарда жұмыс істегендерін мақтан тұтады, тіпті осы салада біраз тәжірибесі бар екенін айтады. «Мен өз жұмысымды «жалқау қыз» ретінде жақсы көремін. Маған адамдармен сөйлесудің қажеті жоқ, мен кеңсеге аптасына екі рет қана келемін», – деп түсіндіреді TikTok қолданушыларының бірі.
Бұл тенденцияның TikTok-та кең етек алғаны таңғаларлық емес, өйткені Z буыны «жұмысқа қарсы ұрпақ» ретінде белгілі. Статистика бойынша, Ұлыбританияның Z ұрпақтарының 49%-ы жұмыс олардың өмірінің маңызды бір бөлігі екенін мәлімдеген. Бұның да себебі бар. Ұлыбританияда 1997 жылдан кейін туғандар үй бағасының рекордтық өсуін байқаған және қазіргі уақытта кең таралған экономикалық дағдарыс кезеңін бастан кешіріп келеді. Яғни, бүгінгі жас ұрпақтың ойынша, егер атқарған жұмысың өз үмітіңді ақтамайтын болса, жеке бас қажеттіліктеріңді өтемейтін болса, кеңседе күн ұзақ отырып, өміріңнің көп бөлігін өткізу тиімсіз. Яғни, тынымсыз еңбектен түк шықпайтын болса, олай еңбектенудің қажеті жоқ деп санап, «біз өз денсаулығымыз бен бақытымызды мансап пайдасына айырбастамаймыз», – дегенді айтады.
«Бізде жеңіл ақша қуу көрінісі басым»
Осы ретте TikTok желісі бойынша сарапшы Амина Қадылбекқызынан аталған тренд туралы ойын білуге ниеттендік. Ол #Lazygırljob – қазір Z ұрпақтың арасында, әсіресе әйелдер үшін тренд болып жатқанын атап өтті. «Заманның өзгерісіне, интернеттің қарқынды дамуына байланысты трендке онлайн жұмыстар термині енді. Америкада, Ресейде онлайн тапсырыстар алатын үлкен сайттар көп. Бүгінде үйде отырып мақала, пост, аудармалар т.б. көптеген жұмыс істеп, жақсы гонорар алуға болады. Бұл трендтің мақсаты – бастыққа бағынып, өмір бойы бір айлықпен отырмауды насихаттайды. Әйелдерге жеңіл жұмыс жасап, жақсы табыс табуға болатынын айтады. Бұл жерде тренд шын мәнінде жеңіл жұмысты меңземейді. Бізде қазақ аудиториясында да осы сияқты алаяқтардың хабарламалары толып жүр. «Лайк басып ақша табасың» деген сияқты. Бұл трендтің негізгі мақсаты – адамның жұмыстағы психологиялық сау күйі, ұзақ жұмыс күнінен алатын стресті азайту, жеке өмір мен жұмыстың арасындағы шекараны сақтау, онлайн жұмыстың, мамандықтардың артықшылығын көрсетеді.
Біздің елде де бұл әдіспен жұмыс істеп жатқан адамдар көп. Фриланстардың қазір табыстары да жақсы. Бірақ бұл жаңа заманның үйрену керек қабілеттері. Бізде мұндай тапсырыстардың басын біріктіретін ортақ сайттар жоқ. Бізде бұл трендтің түпкі мәнін саралайтын аудитория аз. TikTok-та, мысалы 40-50 плюс адамдар жиі отырады. Жігіттер аудиториясы да өте көп. Көбі мұндай жұмысты түсінбейді, жеңіл ақша, тез ақша табатын жұмыс деп ойлайды. «TikTok ақша төлейді екен ғой, лайк басуға арналған жұмыс бар екен ғой» деп менен де жиі сұрайды. Бізде аудиторияда масылдық, жеңіл ақша қуу көрінісі басым. Сонымен қатар білім мен білік аз. Америкада мұндай жұмыстар өмір салтына айналған. Сондай-ақ арнайы онлайн қабілеттерді жаппай меңгерген. Жалпы, әу баста бұл тренд әйелдер арасында шыққан еді. Себебі шетелде гендерлік саясатқа аса көңіл бөледі. Трендтің түбінде көп мән бар. Бірақ біз әлі оны терең түсіндік дей алмаймын», – дейді сарапшы маман.
Фриланстық өмір философиясы
Қазіргі еңбек нарығы жұмыс іздеушілерге еңбек етудің түрлі жолдарын, небір шарттарын ұсынады. Біраз уақыт қана бұрын тілімізде «фриланс» деген ұғым пайда болды. Және бұл сөз штаттан тыс жұмыс істеу деген мағынаны білдіреді. Фрилансер бір уақытта бірнеше жобамен айналысып, бірнеше компаниямен жұмыс істеуі мүмкін. Кейбір адамдар үшін фриланс болып жұмыс істеу мүмкіндігі еркіндікпен тең ұғым: ерте 7-де түрудың қажеті жоқ, кеңсеге асықпайсың, жұмысыңды бақылап отыратын бастығың жоқ, автобусқа отырып, кептелісте тұрмайсың – себебі фриланс үйден жұмыс істейді.
Дәстүрлі жұмыс орындарының парадигмасы ковид пандемиясының арқасында сейсмикалық өзгерістерге ұшырады. Нәтижесінде, қашықтан жұмыс істеу басым тренд ретінде пайда болды. 2023 жылғы жағдай бойынша толық уақытты қызметкерлердің 12,7%-ы үйден жұмыс істесе, ал 28,2%-ы гибридті модельде жұмыс істеген. Қашықтан жұмыс істеудің тұрақты өсуіне қарамастан, жұмыс күшінің көпшілігі (59,1%) әлі де кеңседе жұмыс істейді. Бұл қашықтан атқаратын жұмыс күшінің күшейіп жатқанымен, кеңседегі дәстүрлі жұмыс ескірмейтінін көрсетеді. Дегенмен келер шаққа болжам жасасақ, қашықтан жұмыс істеудің болашағы зор болып көрінеді. Upwork мәліметтері бойынша, 2025 жылға қарай шамамен 32,6 миллион америкалық қашықтан жұмыс істейтін болады, бұл жұмыс күшінің шамамен 22%-ды құрайды. Себебі жұмысшылардың 98%-ы кем дегенде біраз уақыт қашықтан жұмыс істегісі келсе, компаниялардың 16%-ға жуығы қазірдің өзінде толық қашықтан, физикалық кеңсесіз жұмыс істейді. Мәселен, 2023 жылы компьютер және IT секторы қашықтан жұмыс істеуге арналған жетекші сала болған. Бұған осы сектордағы тапсырмалардың көбінесе сандық сипатқа ие болғандығынан, тек сенімді интернет жылдамдығын қажет етеді. Дегенмен басқа салалар да артта қалған жоқ. Маркетинг, бухгалтерлік есеп және қаржы және жобаларды басқару жұмыс үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін цифрлық құралдар мен платформаларды пайдалана отырып, қашықтан жұмыс істеуді қабылдады. Медицина және денсаулық сақтау саласы, ең алдымен телемедициналық қызметтердің өсуіне және денсаулық сақтау жазбаларын цифрландыруға байланысты қашықтан жұмысқа ауысуды жөн көрді. Тіпті, дәстүрлі түрде физикалық кеңселерге сүйенетін HR, рекрутинг және тұтынушыларға қызмет көрсету сияқты секторлар қашықтан жұмыс істеудің артықшылықтарын сезініп келеді. Виртуалды әлем бұл салаларға орналасқан жеріне қарамастан тиімді жұмыс істеуге мүмкіндік берді.
Марк Цукербергтің Меtа компаниясы – географиялық шектеусіз рекрутингтің ең жақсы үлгілерінің бірі десек болады. Компанияның кем дегенде (2022 жылғы маусым есебі бойынша) әр елдің түрлі қалаларында жұмыс істейтін 80-ге жуық қызметкері болған.
2024 ЖЫЛЫ ҚАШЫҚТАН ЖҰМЫС ІСТЕЙТІН
ЖҰМЫСШЫЛАР ҮШІН ЖЕТЕКШІ САЛА:
Компьютер және IT
Маркетинг
Бухгалтерлік есеп және қаржы
Жобаны басқару
Медицина және денсаулық
HR және рекрутинг
Клиенттерге қызмет көрсету
Егер статистикаға сүйенсек, онда фрилансерлер компанияда дәл сол қызметті атқаратын мамандарға қарағанда, 1,5-2 есе көп табыс табады. PwC болжамдары бойынша, фриланстың жаһандық нарығының 2025 жылға дейінгі орташа жылдық өсу қарқыны 16%-ды құрайды, ал нарықтың өзі 6,54-тен 13,84 трлн долларға дейін өседі.
Жаһандық компаниялардың 40%-ы жұмыстағы фрилансерлер санын арттыруды қаласа, ал компаниялардың 25%-ы қызметкерлердің 30%-ына дейін фрилансерлермен алмастыруды жоспарлап отыр. Бұл әлемде жұмыс беруші мен қызметкер арасында делдал ретінде әрекет ететін және әркімнің мүдделерін қорғауға мүмкіндік беретін сандық еңбек тұғырнамаларының кең таралуына әкелді. Бұл сайттарда жұмысшылар онлайн немесе қашықтан жұмыс пен тапсырмаларды орындай алады.
Бүгінде Dice, Fiverr, Freelancer, Pchel, HireMyMom және Mediabistro сияқты фрилансерлерге арналған америкалық және ресейлік интернет-ресурстар бар. Олардың басты артықшылықтарына сала немесе санат бойынша мамандандыруды, бір қызметті сату емес, жобаны орындау үшін команда қалыптастыруды, алдыңғы жұмыстарды қарау мүмкіндігін және фрилансерлерді қызмет көрсету сапасы бойынша саралауды жатқызуға болады. Қазақстанда сондай-ақ Электрондық еңбек биржасында (enbek.kz) фрилансерлер үшін олардың табыс табу мүмкіндіктерін кеңейтуге жұмыс іздеу сервисін іске қосу жоспарлануда. Сондықтан қазірдің өзінде жұмыс берушілер қашықтан және кеңселік жұмыспен қамтуды үйлестіретін жұмыс форматының «гибридті» моделін енгізу туралы ойлана бастады. McKinsey бағалауы бойынша, пандемия аяқталғаннан кейін 10 ұйымның 9-ы осы модельді ұстанатын болады. Жұмыс берушілер мұндай жұмыс форматының – әкімшілік шығындарды азайту – жалдау ақысын төлеудің қажеті жоқ, электр қуаты, кеңседегі ауызсуы, қағаз, кеңсе тауарлары үшін ақы төлеудің қажеті жоқ және т.б. сияқты пайдасын түсінді. Жұмысшылар үшін де жақсы артықшылықтар бар: жолға уақытты үнемдеу, түскі асқа, киім-кешекке шығындарды азайту және т.б. Тек қана жұмыс беруші тәртіпті көрмейді, әркім өз қызметкерлерін бақылағысы келеді.
Еліміздегі жағдай қандай?
Осы мақаланы індету барысында Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің мекемелік бағынысты ұйымы «Еңбек ресурстарын дамыту орталығы» (ЕРДО) акционерлік қоғамының 2021 жылғы сараптамасын шолып шыққан едік. Жалпы, бұл ұйым әлеуметтік-еңбек саласындағы талдамалық және IT-орталығы болып саналады. Онда пандемиядан кейінгі кезде елімізде қандай өзгерістер болуы мүмкіндігі қамтылған екен.
Мысалы, бүкіл әлем бойынша 5 қызметкердің біреуі 2020 жылы үйде жұмыс істеуге мәжбүр болды, ал ЕО елдерінде қызметкерлердің 40%-ы тележұмысқа көшкен. Пандемия аяқталғаннан кейін дамыған елдердегі жұмысшылардың 20-25%-ы (Франция, Германия, Жапония, Испания, Ұлыбритания және АҚШ) және дамушы елдердегі 10%-ы (Қытай мен Үндістан) үйде аптасына 3-тен 5 күнге дейін жұмыс істей алады. Біздің аймақ туралы айтатын болсақ, BCG талдауына сәйкес, сандық және білімге негізделген секторларда жұмыс істейтін қашықтықтан жұмыс істейтін жұмысшылардың үлесі Қазақстанда пандемияға дейін 41%-ды құраса, ал COVID-19 кезінде бұл көрсеткіш 50%-ға дейін өскен екен. Жалпы, 2030 жылға қарай Қазақстандағы жұмыс күшінің 28%-ын басқа сипаттамалар мен құндылықтарға ие «Z» ұрпағы (1998 жылы туған және одан кіші) құрайды.
Ресми статистика деректері бойынша, 2021 жылдың 1 тоқсанында 73,7 мың адам немесе жұмыспен қамтылған халықтың 0,8%-ы ресми түрде жұмыс орнынан тыс жерде жұмыс істеген, олардың 86%-ы жеке коммуникация құралдарын қолданған екен. Оның 70%-ы әйелдер болса, 69%-ы қала тұрғындары болған. Сараптамалық бағалауға сәйкес, Қазақстанда 2,2 млн-ға жуық жұмыспен қамтылғандар немесе білім беру (саладағы қызметкерлердің 80%-на дейін), қаржы және сақтандыру (62%), мемлекеттік басқару (58%), кәсіби және ғылыми қызмет (50%), сондай-ақ ақпарат және байланыс (45%) сияқты салаларда әрбір төртінші қызметкер қашықтықтан жұмыс істей алады. Нәтижесінде, локдаун кезеңінде осы салалардағы жұмыспен қамту айтарлықтай азайған жоқ, керісінше, бір жерлерде өсті. Үшіншіден, халықтың бір бөлігі жұмыс күші құрамынан экономикалық белсенді емес санатқа көшті. Мысалы, 2020 жылы олардың саны 143 мың адамға немесе 4%-ға өскен.
ТҮЙІН:
Технологияның жылдам ілгерілеуі экономика келешегі үшін ғана емес, еңбек саласында жаңа сын-тегеуріндердің туындауына алып келді. Осылайша, жақын болашақта 85 млн-нан астам жұмыс орны еңбек нарығынан ығыстырылуы мүмкін. Ал адамдар, машиналар мен алгоритмдер арасында еңбекті бөлуге неғұрлым бейімделген 97 млн жаңа жұмыс орны құрылатын болады. Сонымен қатар әлемнің 8 ірі экономикасының соңғы зерттеуіне сәйкес, 2030 жылға қарай шамамен 100 миллион жұмысшы немесе әрбір 16-шы адам қызмет түрін өзгертуге мәжбүр болады. Өз кезегінде, ЭЫДҰ бағалауына сәйкес, таяудағы 15-20 жылда қолданыстағы жұмыс орындарының 14%-ы автоматтандыру нәтижесінде жоғалып кетуі мүмкін, ал тағы 32%-ы жеке міндеттерді автоматтандыру шамасына қарай өзгеруі мүмкін. Бұл дегеніміз, қалаулардың, бизнес-модельдердің және келісімшарт түрлерінің өзгеруімен бірге адамдар тереңірек өзгерістерге тап болады: көпшілігі тек жұмысын ғана емес, сонымен қатар кәсібін де өзгертуге мәжбүр болады, көпшілігі өздерінің дағдылары мен жұмыс әдістерін жетілдіруге мәжбүр болады. Ендеше алдағы еңбек нарығында бәсекелестік көбейеді деген сөз. Бәсекеге төтеп беру үшін біліміміз бен білігіміз қатар шабатынын естен шығармаған жөн.
Наурызбек САРША