Аты өзіміздікі, заты өзгенікі

Сондықтан мемлекет осы сұрақтың нақты жауабын тауып бермеген, дұрысын айтқанда, «Қазақстанда жасалған» деген таңбасы бар тауар­лардың ішінен нағыз «қазақстандық»  өнімдерді айқындап бере алмаған ескі тетіктерден бас тартпақ. Бұл ретте тауардың шығу тегін растайтын СТ-KZ сертификаты мен Индустриялық сертификатты жояды. Орнына басқа тетік әзірленіп жатыр.

Ұлттық статистика бюросының хабар­лауынша, 2023 жылы Қазақстанда шай мен кофе өндірісі бірден 17,2%-ға артып, 30 мың тоннадан асқан. Ғажабы сол, елімізде шай плантациялары жоқ, сондай-ақ кофе ағашы да өспейді. 

Мұның сырын басқа статистика аша­ды: былтырғы 10 айда Қазақстан шет­елден 28,1 мың тонна қара шай им­­­­порттаған. Бұл 2022 жылғыдан 32,5%-ға көп. Негізгі жеткізушілер – Үнді­стан (12,5 мың тонна немесе бір жыл­да 1,9 есе өсті) және Кения (9,2 мың тонна, – 0,4%). Яғни, елімізге әке­ліп, қапталса болды, шәй мен кофе «отан­дыққа» жатқызылады.

Сондай-ақ әкімдіктер, министр­ліктер, қаптаған мемлекеттік мекеме-кәсіпорындар мен ұлттық компаниялар сый­ға тарту үшін тендер арқылы «отан­дық сағаттарды» сатып алады. Бірақ елімізде сағат механизмдерін жасайтын бірде-бір зауыт жоқ. Оның бәрі не­гі­зінен, Қытайдан, Швейцариядан, Түр­кия­дан, өзге елдерден тасымал­да­нады.

Бұл «отандық машина жасау» сала­сы­на да қатысты: әсіресе, жеңіл ав­­­то­мо­би­льдер, автобустар шетелден әке­лінеді, елі­мізде тек жинастырылады. Тіпті, крес­­­лолары да бөтен. Әрі кетсе, дә­не­кер­леу және бояу жұмыстары ғана Қа­зақ­стан­да жүзеге асырылады. 

Осылайша, оның бәрі «отандық өнім» ата­лып жүр. 

Бұдан да сорақы жайттар кездеседі: қа­зақстандық компаниялар тауарды дайын күйде жатжұрттардан сатып ала­ды, елімізде оған СТ-KZ пен индуст­рия­лық сертификаттарын алады. Нәти­же­сін­де, мемлекеттік сатып алуларға «отан­дық өнім» ретінде ұсынып, жеңіп шы­ғады. Кәсіпкерлер бәсекелестерінің, тіп­ті тауардағы Made in China сияқты таң­­­баларын өшіруге де күш салмайтынын ай­тады. Қажеті қанша? Сертификаты бар ғой.  Тауардың шығу тегін растайтын сер­ти­фикаттарды «Атамекен» ұлттық кәсіп­кер­лер палатасы береді. Мысалы, Қазақстанның кабель зауыт­тары қауым­дас­ты­ғының арызына орай, Техникалық реттеу және мет­ро­ло­гия комитеті Шығыс Қазақстандағы Кә­сіпкерлер палатасына тексеру жүр­гіз­ді. Қорытындысында «Альянс­Энерго­Ком­плект» ЖШС-на кабель өнімдеріне сер­тификат беруде көптеген заңбұзушылық фак­тілері әшкереленді. Іс Семей қалалық әкім­шілік сотына дейін жетті. Құжат­тар­ды фальсификациялау дерегі бойын­ша ма­териалдар ішкі істер органдарына бағыт­талды. Сотта сертификаттардың жалған берілгені анықталған. 

Қолданыстағы заң бойынша жаза жеңіл: тауардың шығу тегін растайтын жал­ған немесе дәйексіз құжаттарды ұсы­ну шағын кәсіпкерлік субъектілеріне – 12 АЕК, орта кәсіпкерлік субъектілеріне – 20 АЕК, ірі кәсіпкерлік нысандарына – 30 АЕК (110,7 мың теңге) айыппұл салынады. Егер тендер арқылы ондаған миллиард қара­жатқа қол жеткізе алса, 110 мың тең­ге айыппұлды компания шыбын шаққан құрлы сезбесі даусыз.

Сертификат Қытайдың көсегесін көгерте ме?

Мемлекеттік органдар СТ-KZ сер­­­­­тификатының иегерлері та­ра­­пы­нан арамзалыққа бару фактілеріне жиі жолығады. Өйткені аудиторлар бұл құ­жатты беру кезінде «отандық өн­діру­ші­нің» сол тауарды шығаруға қажетті зауыт-кәсіпорнының, жабдықтарының, бі­лікті мамандарының бар-жоқтығын тек­сере бермейді.  

Аталған сертификат өнімнің Қазақ­стан­да өндірілгенін растайды және мем­ле­кеттік сатып алулар кезінде оған ба­сым­­дық беріледі. Салдарынан, шын мә­нінде отандық өнімдер де бәсекеге түс­кен тендерде қытайлық не ресейлік өнім алға озады. Мемлекеттік қолдау бойын­ша статистика жақсарады, алайда шын мәнінде отандық өнімдер Үкіметтің қамқорлығынан тыс қалады.

Комитет сарапшылары тағы бір схе­ма­ны әшкере етті.

«Бірқатар кәсіпкер ғимаратты, орын­жайды уақытша жалға алады, оған жаб­дық­­ты орнатады. Барлығы құжат жүзінде рә­­сімделеді. Ол жабдықта бірнеше рет өнім өндіріледі. Келесі тұтас бір жылға бе­­рі­ле­тін сертификатқа қол жеткізген соң, өн­ді­ріс тоқтатылады, ұқсас тауар то­­лығымен Қытайдан тасылады», – дей­ді Техникалық реттеу және метрология ко­митеті.

Мұның бәрі қазақстандық бизнестің дамуына тежеу болады, әрі нарықты қал­пымен делдалдар жайлайды. 

Заң бойынша жалған «отандық» өнім­­­дерге сертификат таратуына қатыс­ты алаяқтығы ашылса, сараптаманы жүр­­­гізген аудитор бірінші жолы әкім­ші­лік айыппұл төлейді. Тауар туралы де­рек­­терді бұрмалағаны немесе тауардың шығу тегі туралы дұрыс емес сараптама ак­тілерін бергені үшін сарапшы-ауди­тор­ға 10 АЕК (2024 жылы 36 920 теңге) мөл­шерінде айыппұл көзделген. Бір жыл ішін­де заңбұзушылықты қайталап жаса­са, ол сараптама жүргізуге құқық беретін аттестатынан айрылуы мүмкін. 

Әйткенмен, бұл оларды тоқтатпайды. Тек алатын пара көлемінің артуына ық­пал етуі кәдік. Құжатынан айрылмауы үшін аудитор бір жыл тыныш жүрсе же­теді. Сон­да келесі жылы, келесі жолы та­ғы да айып­пұлмен құтылады. 

Масқарасы сол, Қазақстанда тауар­лар­дың шығу тегінің отандық екенін рас­тайтын сертификаттарды жалған кә­­­­сіпорындардың, яғни лас қаржыны заң­дастырумен айналысатын бір күндік фир­малардың алу оқиғалары жиілей бас­таған. 

Мұның бәрі Үкіметті салаға түбегейлі ре­фор­ма жүргізуге итермелеп отыр. Бұл бір жағынан, ұлттық өңдеу өнеркәсібінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін қажет. Екін­ші жағынан, адал отандық тауар өн­дірушілердің мүдделерін қорғау үшін маңызды.

Жаңа реформа не жаңалық әкелмек?

Үкіметке көмекке келген Сенат де­­­­путаттары заңға бастамашылық жа­сау құқығын пайдаланып, «Кейбір заң­­намалық актілерге тауарлардың шы­ғарыл­ған елін айқындау мәселелері бойын­ша өзгерістер мен толықтырулар ен­гізу туралы» заңының жобасын әзір­леп, Парламентке енгізді.  Оның аясында реформа өріс алып, бір­неше жаңашылдық енгізіледі. Бірін­ші­ден, тауардың шығарылған елін ай­қын­дауды сараптау жөніндегі қызметті ли­цензиялау ұсы­ныл­ды. Яғни, алаяқ­тық­қа барған экс­перт лицензиясынан мәң­гілікке айры­луы мүмкін. Сонда ол үшін сараптама кәсібіне жол жабылады.

Салаға жауапты ведомство бұл талап­тың тауардың шығарылған елін анық­тау­мен айналысатын барлық сараптама ұйы­мы мен сарапшы-аудиторларға қол­да­нылатынын хабарлады. Алайда олар­дың нақты санын білмейді.

«2024 жылғы қаңтарда, «Атамекен» ҰКП-ның бейресми деректері бойынша Қазақстанда тауардың шығу тегін анық­тау бойынша сараптаманы жүзеге асы­ра­тын шамамен 70 тен астам жуық сарап­тама ұйы­мы жұмыс істейді. Бірақ лицен­зия­лау­дың жоқтығына және олардың ортақ тізі­лімін жүргізу бойынша қолда­ныс­тағы заң­намалық реттеудің бол­мауы­на бай­ла­нысты сараптама ұйым­дары­ның нақты тізімін ұсыну мүмкін емес. Себебі біз білмейтін жаңа сараптама ұйымдары болуы ықтимал», – деп түсін­дірді Техни­ка­лық реттеу және метрология коми­те­ті­нің мамандары.

Олардың нақты санын біліп, бірың­ғай тізілімін түзу үшін де лицензиялау қа­жет көрінеді. 73 сараптама ұйымында 563 адам жұ­мыс істейді деп есептеледі. Осы ұйым­дар­дың ішінде қызметкерлері­нің саны бойын­ша тек 51-і ғана мәлімет ұсынған. Қал­ған 22 сараптама ұйымы үнсіз қалған, олар­дың құжаттарында 1 қызметкерден ға­на көрсетілген.2024 жылғы қаңтардағы жағдай бойын­­ша ат­тес­татталған сарапшы-ауди­тор­лар саны 138 адамды құрады. 

Жалпы, бұл бизнестің табысы шаш-етек­тен екені байқалады: Мемлекеттік кіріс­тер комитетінің мәліметінше, 73 са­рап­тама ұйымы 2022 жылы 2 млрд 363 млн 818,8 мың теңге, 2023 жылдың бірін­ші жартысында 1 млрд 773 млн 450,9 мың тең­ге салық төлеген. 

Жасыратыны жоқ, еліміздегі сө­ре­­лерде, сауда орындарында н­а­ғыз отандық тауарлардың үлесі артқан жоқ. Ұлттық палата болса, серти­фи­кат­тарды шүлен таратқандай, оңды-солды үлес­тіруін жалғастырды. Мәселен, «Ата­мекен» ҰКП-ның соңғы деректеріне сәй­кес, бүгінде «отандық тауар» шығара­тын кәсіпорындарға 48 496 сертификат берілді.

Жауапты комитет кейбір жосықсыз сарап­тама ұйымдары сараптама кезінде тауар­дың шығу тегін анықтауға бас қа­тыр­майтынын, өтініш иесінің елімізде өн­дірісінің болуын, технологиялық про­цес­ті жолға қоюын тексермейтінін, заң­на­­­мадағы талап-критерийлердің орын­­далуына жүрдім-бардым қарайтынын мә­лім етті. 

Мұның соңы мемлекет пен бизнес ара­сындағы керексіз тайталасқа ұласады: бұл салада 41 әкімшілік іс қозғалды. Со­ның ішін­де «Атамекен» ҰКП-ға қатысты – 8, сараптама ұйымдарына – 8, тауардың шы­ғу тегін анықтайтын сарапшыларға қа­тысты – 25 іс. Қорытындысында, «отан­­дық өнімдерге» деп берілген 51 сер­тификаттың күші жойылды.

Проблеманың ушығып бара жат­қа­нын түсінген мемлекет СТ-KZ және ин­дустриялық сертификаттарын жойып, ор­нына Шығу тегі қазақстандық тауар­лар­дың ортақ тізілімін құратын болды. Бұл да аталған заң жобасының тағы бір жаңа­лығы. 

Сауда және интеграция вице-ми­нистрі Қайрат Балықбаевтың ай­туынша, СТ-KZ және индустриялық сер­тификаттар өз заманында отандық өн­дірушілерді қолдауда белгілі бір рөл ат­қарды, енді жаңа тетік керек. 

– Бұл құралдардың әрқайсысының кем­шілігі жетерлік. Мысалы, сер­ти­фи­кат­тар бір-бірін қайталайды, бұл өнді­ру­шілердің оларды алуға жұмсайтын шы­ғындарын екі есе арттырды. Сарап­та­ма ұйымдарының біліктілігі мен жа­уап­­кершілігін, сондай-ақ салалық ерек­шеліктерін белгілейтін талаптар бе­кітілмеген. Өндірістің нақты бар-жо­ғын тексерудің мүмкіндігі жоқ. Өндірісті рас­­тау үшін барлық ақпараттық жүйемен интеграцияланған бірыңғай мемлекеттік ақпараттық база қажет, – деді вице-ми­нистр.

Қысқасы, Үкімет бизнес қоғам­дас­тық­тың осы өзін-өзі реттеуі жүйесін жойып, бұл саланы Ұлттық палатадан мем­лекетке қайтарып алмақ. 

Жаңа реестр қалыптастырумен іс біт­пейді. Салалық мемлекеттік органдар жер­гілікті мазмұн мен локализация үле­сін арттыруға бағытталған жағдайлар жа­сап, талаптар түзеді. Мысалы, шетел­ден әкелінген компонентті, ішірткіні тек қап­тамаға салып, құтыға құйып, «отан­дық препарат» ретінде ұсынуы мүмкін. Фармацевтикалық өндірістерге талап-өлшемшарттарды Денсаулық сақтау ми­нистрлігі жазғаны маңызды. 

Қазақстанда шығарылған тауар­лар­дың ортақ тізіліміне ену үшін «отандық тауар­ларды» анықтау мәселесі күн тәрті­бін­де өзекті болып қалады. Сондықтан шығу тегін, өндірісін растайтын тетік­тер­­дің айқындығы қамтамасыз етілуі, сарапшы-аудиторлар өндіріс орнынан сапарлауы қажет. 

Вице-министр бірыңғай тізілімге әр­бір отандық өндірушінің қа­зақ­стандық үлесі нақты қанша пайыз еке­нін, локализациялану деңгейін және оның жыл сайынғы өсу қарқынын, уәкі­лет­ті орган бекіткен талаптарды қанша­лық­ты дұрыс орындап отырғанын көрсе­те­тін мәліметтер енгізілетінін жеткізді. Тиі­сінше, тендер кезінде соның бәрі ес­керіледі. 

Заң қабылданып, күшіне еніп жатса, «Қазақстанда жасалған» таңбалы тауар­ларды шығаратын кәсіпкерлік субъек­тілерінің өндірісіне, өндірістік ғимараты, цехы, жабдықтары сияқты объектілерінің болуына қатысты талаптарды орындауы­на мемлекеттік бақылау енгізіледі. Бә­л­кім, содан кейін отандық өнім көзбояу емес, нағыз брендке айналар?!

Елдос СЕНБАЙ