28 мамырда Euronews арнасы Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Орта державалардың көпжақтылықты сақтап қалу мүмкіндігі бар» деген тақырыптағы көлемді материалын жариялады. Ақорданың сыртқы саясатын жіті қадағалап отырғандар бұл мақаладан көп дүниені аңғарады. Ол негізінен еуропалық оқырманға – саясаткерлерге, саясаттанушыларға және әлемнің қарапайым азаматтарына арналғаны анық. Қазақстандықтар үшін де не талқыланғанын білу маңызды. Оның үстіне, Президенттің халықаралық аренадағы кез келген әрекетін ұлттық мүдденің көрінісі деп бағалау керек. Енді себебін түсініп көрсек...
Таныстыру
Негізінде, Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың мақаласын автоматты аударманы қолдансаңыз да, толық және түсіндірместен келтіруге болады (түпнұсқа ағылшын тілінде жарияланған және оның тақырыбы «Euroviews. Middle powers have the power to save multilateralism» деп жазылған), десе де кейбір дүниелерге баса назар аударған жөн. Әсіресе, Ақорданың айқын сыртқы саяси бағытына әлі де күмәнданатындар үшін кейбір мәселелер нақты көрсетілген.
Материалдың кіріспесінде Қасым-Жомарт Тоқаев бұрын әртүрлі орындарда айтып жүрген ойларының негізгі мәнін ашып береді. Өткен жылдың өзінде ол бұл туралы бірнеше рет – Астана халықаралық форумында, БҰҰ Бас Ассамблеясының мінберінен, «Бір белдеу – бір жол» форумында, Германияға ресми сапары кезінде және т.б. жиындарда ой қозғаған. Өткен аптада ғана Қазақстан Президенті Сингапурға ресми сапары аясында «Қазақстан және орта державалардың рөлі: қауіпсіздікті, тұрақтылықты және тұрақты дамуды ілгерілету» тақырыбында дәріс оқыды. Оның Euronews-та жарияланған мақаласымен көптеген ұқсастықтары бар. Рас, мұнда аудиториядағы айырмашылықты түсінуіміз керек, дегенмен әйгілі «Сингапур лекциялары» тек Оңтүстік-Шығыс Азияның ғана емес, бүкіл әлемдегі саясаткерлер мен саясаттанушылардың назарын аударады. Ал бұл жолы басты оқырман – еуропалықтар.
Тоқаев Қазақстан сияқты елдер «жаңа күшпен алға басып, өздерінің қатысушылары ретінде ғана емес, сонымен қатар жаһандық аренада жауапты менеджерлер ретінде де рөлін көрсетуі керек» деп атап өтті. Айтқанындай, Батыс саясаткерлері мен сарапшылары да құрылған көпполярлық дүниенің «ірі ойыншылар» шеше алмайтын кейбір геосаяси мәселелерде тығырыққа тірелгенін мойындайды. Сонымен бірге Еуропада орта державалардың үнімен санасу қажеттігін айта бастады.
Айтқандай, осы жылдың басында Берлин ғылым және саясат қоры (SWP) «Орта державалар – халықаралық саясаттағы маңызды актерлер» деген тақырыппен 100 беттік мақалалар жинағын шығарды. Неміс сарапшылары Қазақстанды ұлы держава мәртебесіне ие емес, бірақ бірқатар факторға байланысты әлемдік аренада маңызды рөл атқаратын, сондықтан бөлек қарастыруды қажет ететін 12 орта державаның қатарына қосты, ол «басқа Орталық Азия елдерінен айқын ерекшеленеді».
Бейбітшілік пен бітімгершілік биігі
Қазақстан басшысы мақаласының келесі бөлімі «Күн тәртібіндегі бітімгершілік және тұрақты мақсаттар» деп аталған. Онда Қазақстан әрқашан көпжақтылықты терең ұстанып, халықаралық диалог пен бірлескен іс-қимыл үшін жаңа платформаларды үнемі іздестіретіні айтылған.
«Жаһандық бірлікке апаратын жол бұрыннан сәтті жүзеге асуда. Әлем бірлесіп алауыздықтарды жеңді және оны дипломатия мен диалог арқылы әлі де реттей алады. Біз сондай-ақ күрделі қақтығыстардың шешімін табуда өз көмегімізді ұсынудан қорықпаймыз. Мұны Әзербайжан мен Армения арасындағы бейбіт келіссөздер жүргізу жөніндегі біздің жақындағы міндеттемеміз қуаттайды, бұл біздің диалогты ілгерілету және бейбітшілікті ілгерілету үшін орта державалардың күшіне деген сенімімізді айғақтайды», – дейді Тоқаев.
Бұған ешкімнің таласы жоқ. Біреулер биік мінберлерден бейбітшілік туралы айтып, ал кейбіреулері болжамды делдалдық әрекеттер арқылы өз мүдделерін алуға тырысса, Қазақстан Оңтүстік Кавказдағы шынайы бейбіт келісімдерге үлкен қадам жасады. Астананың Сирия мәселесін шешуде атқарған істері көп екенін айта кетейік. Біреу екі жақты татуластыру бір бөлек, тұтас бір топты сабырға шақырып, келіссөз үстеліне отыру бір басқа деуі мүмкін. Бірақ, тұтастай алғанда, принцип барлық жерде бірдей, бұл жергілікті жанжал болсын немесе бүкіл әлемге қауіп төндіретін жаһандық қақтығыс болсын, тек түсіністік қажет.
Басқа қауіптер мен қиындықтарға қатысты белгілі бір «ілгерілеулер» бар, олар бізде бұрыннан болған, бірақ қазір ол жаңа күшпен қайта жанданып жатыр. Бұл туралы Қасым-Жомарт Тоқаев былай деді: «Келесі жылы Хельсинки қорытынды актісіне 50 жыл толады, бұл қырғи-қабақ соғыстан кейінгі әлемде ұлы державалар арасындағы алауыздықтардың қайта оралуы мен қайта жандануы туралы ойлануға таптырмас мүмкіндік береді. Ең бастысы, бұл кезең жаһандық бірлікке апаратын жолдың сызбасыз емес екенін есте ұстаған жөн. Әлем бұрынғы алауыздықтарды еңсерді және оны дипломатия мен диалог арқылы қайта жасай алады».
Бұл шешілмейтіндей көрінетін дауды бейбітшілік пен дипломатия арқылы шешуге болатынының жақсы мысалы. Алайда бұл жолы бастапқы деректерді жаңарту қажет. «Көпжақты жүйе күрделі шиеленіс үстінде болғандықтан, оған жаңа тыныс алу үшін барлық өлшемдегі – үлкен, орта және шағын елдер қажет», – деді Тоқаев. Мұнда автор бүкіл материалдың негізгі идеяларының біріне көшеді: «Үлкен державалардың көпжақты үдеріске сенгісі келмейтіні және қажетті ықпалы жоқ кішігірім елдердің шабуылына жетекшілік ету орта державалардың міндеті. Қазақстан сияқты елдер жаңа күшпен алға басып, өздерінің қатысушылары ретінде ғана емес, сонымен қатар жаһандық аренада жауапты менеджерлер рөлін көрсетуі керек».
Дәл осылай! Әдетте, орта штаттар, ең жақсы жағдайда, «қосалқы актер» рөліне және көбінесе жай ғана статистикалық бақылаушыға ауыстырылды. Енді әлемдік аренада «топ-менеджер» болатын кез келді. Бізде күш те, ниет те жеткілікті. Сондықтан Қасым-Жомарт Тоқаев біздің барлық халықаралық серіктестерімізді көпжақтылықты нығайтуда бірге болуға шақырды.
«Біздің ұжымдық іс-әрекеттеріміз бейбіт бүгінгі күнге ғана емес, сонымен қатар гүлденген және үйлесімді болашаққа деген ұмтылысымызды көрсетсін. Міндет оңай емес, бірақ табандылық, көшбасшылық және диалогқа берік ниетпен біз бүгінгі қиындықтарды ертеңгі жетістіктерге айналдыра аламыз. Көпжақты жаңару дәуіріне жол ашайық», – деп түйіндеді сөзін Қазақстан Президенті.
Түйін
Иә, бұл оңай болатынына ешкімнің дауы жоқ. Дегенмен, проблемаларды табысқа айналдыру әрбір адам үшін Қазақстан басшысының ұсыныстарын жүзеге асыруға қосымша ынталандыру болуы керек. Неге болмасқа? Егер мәселені қолданыстағы механизмдермен шешу мүмкін болмаса, онда басқаларды пайдалану керек, әрекетті қайталай берудің қажеті жоқ, бұл проблеманың шиеленісуіне әкелуі мүмкін.
«Үлкен елдердің» басшылары мұны түсінеді деп үміттенеміз. Түсіну проблемаларды шешудің алғашқы қадамы ғана. Енді біз өзгерістерге дайын екенімізді білдіруіміз керек. Мақалада айтылғандай, ниет керек. Шынын айтқанда, алпауыт державалардың жетекшілері мен «негізгі ойыншылардың» барлығында бейбітшілік пен тұрақтылыққа ұмтылу жоқ, кейбіреулері ескірген жаһандық тетіктердің тиімсіздігін өз мақсаттарына пайдаланады. Дегенмен, бұл бөлек әңгіме.
Қасым-Жомарт Кемелұлының халықаралық аренадағы іс-әрекетіне қатысты айтылған кейбір сынға қысқаша жауап бере кетсек, олар «сөзбен» емес, ішкі істермен айналысқаны дұрыс болар еді. Өйткені, оның дипломатиялық тәжірибесі мен кез келген шетелдік көшбасшымен тіл табыса білу қабілетін қазіргі Президенттің сындарлы қарсыластары да мойындайды.
Екіншіден, осы кезеңде Ақорданың көпвекторлы саясаты өзінің құндылығын көрсетіп қана қоймай, жетілдіріліп, басқа орта державалардың (және ірілері де) зерттеу нысанына айналды.
Үшіншіден, Тоқаевтың сыртқы саясаттағы барлық әрекеттері ішкі саясатқа, дәлірек айтқанда, ұлттық мүддеге негізделген. Дегенмен, бұл әлемнің кез келген елінде байқалады. Өйткені Қазақстанның халықаралық рөлінің артуы біздің халықаралық имиджіміз бен өзін-өзі бағалауымыздың ілгерілеуіне ғана емес, саяси және экономикалық көрсеткіштерге де тікелей ықпал етеді. Бір сөзбен айтқанда, бізге көбірек сенім артады, көлік-логистика, туризм және энергетика сияқты салалар қосымша ынталандыруларға ие болады, сонымен қатар Қазақстан экономикасына қосымша шетелдік инвестиция түсуі мүмкін.
Жалпы, Қасым-Жомрат Кемелұлының бұл бастамаларына басқа аймақтар мен салаларда кім қалай қараса да қолдау көрсетуіміз керек.
Сараптама, зерттеу мақала, күнделікті өзекті ақпаратты «Айқынның» Telegram арнасынан таба аласыз.