Жылға жуық уақыт қоғам мен биліктің талқылауында болып қабылданған құжат аталған салаға қандай өзгерістер әкелуі мүмкін? Жаңа заңның артықшылықтары қандай? Осы сауалдар төңірегінде Мәжіліс депутаты, «Масс-медиа туралы» заң жобасы жұмыс тобының жетекшісі Жанарбек Әшімжанмен сұхбаттасқан едік.
– Жанарбек мырза, ұзақ уақыт талқыға түскен заң жобасына ақыры нүкте қойылды. Жаңа заңның артықшылықтары қандай?
– Өзіңізге мәлім, қолданыстағы «БАҚ туралы» заң 1999 жылы қабылданған. Ішінара ғана өзгертулер болмаса, еліміздің журналистер қауымы күні бүгінге дейін осы құжатпен жұмыс істеп келді. Заң Мемлекет басшысының 2022 жылғы 16 наурыздағы «Жаңа Қазақстан: жаңару мен жаңғыру жолы» атты Қазақстан халқына Жолдауында мемлекеттің мүдделерін, қоғамның сұраныстарын және медиа саласының даму үрдістерін ескере отырып, «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» заңды қайта қарау туралы берген тапсырмасын орындау мақсатында әзірленді. Біздің қоғамдық ұйым өкілдері жұмыс тобының мүшелерінің тарапынан ұсынылған нормалардың көпшілігін біз депутаттар кейбір жағдайда дауыспен қабылдадық. Үкімет оны бірнеше ай, жарты жылдай сараптама жасады. Жаңа заңның журналистер қауымына ұсынатын жаңалығы аз емес. Жаңа заңға «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» және «Телерадио хабарларын тарату туралы» заңдардың негізгі ережелері енді. Аталған заңдар алдағы уақытта күшін жояды. Жаңа заңда бірқатар тың ереже қарастырылған. Атап айтқанда, бұқаралық ақпарат құралдарымен қатар, интернет-ресурстарды да қамтитын «масс-медиа» деген жаңа әрі анағұрлым кең ұғым енгізілді. Мемлекеттік ақпараттық саясат жүзеге асырылатын бірыңғай медиа платформа құру көзделген. Оның ішінде мемлекеттік емес бұқаралық ақпарат құралдарына гранттар беру, аккредиттеудің оңайлатылған тәртібі арқылы (аккредитация карталарын берудің автоматтандырылған процесі) журналистерді мемлекеттік органдар мен ұйымдарға тіркеу және басқа да міндеттер қарастырылған. Журналистер үшін қосымша құқықтық кепілдіктер белгіленген. «Журналистің ерекше мәртебесі» деген ұғым енгізілді. Яғни, журналистің құқықтары мен бостандықтарының қорғалуын олардың ақпарат іздеу, сұрату, алу және тарату кезіндегі, сондай-ақ «Масс-медиа туралы» заңда белгіленген өзге де ерекше құқықтарын журналист мәртебесі деп түсіну керек.
– Жаңа заңда төтенше жағдайларда журналистердің құқықтарын қорғау туралы айтылған. Соңғы уақытта елімізде жиі төтенше жағдайлар болуда. Бұл тұрғыда журналистерге қандай жағдайлар қарастырылған?
– Қазіргі саяси жағдай планетаның көптеген аймағындағы қақтығыстардың жоғары деңгейімен сипатталады. Гибридті соғыстар жағдайында ақпараттың айтарлықтай бұрмалануы кезінде журналист мамандығы өте маңызды. Журналистика – бұл сенімді және тексерілген ақпарат беруді мақсат ететін қоғамдық институт. Төтенше жағдайларда өз міндеттерін атқару кезінде журналистер өміріне үлкен қауіп төндіреді. Дегенмен журналистер жұмыс істейтін БАҚ-тың барлығы өз қызметкерлерін қауіпсіздік техникасымен қамтамасыз ете бермейді. Оған себеп – БАҚ басшылығының жауапкершілікке салғырт қарауы, сондай-ақ үнемдеуге ұмтылуы. Сонымен қатар журналист еңбегінің арқасында БАҚ өзекті ақпарат алып, БАҚ-тың жоғары рейтингке ие болуына мүмкіндік береді. Бұдан былай БАҚ жаңа заңға сәйкес өз қызметкерлерін әлемдік жетекші БАҚ тәжірибесіне сай қажетті қорғаныс құралдарымен қамтамасыз етуге міндетті.
– Соңғы уақытта журналистердің құқықтары қорғалмай жатқаны туралы жиі айтылады. Осы ретте заңда көрсетілген журналистердің құқықтарын қорғау бойынша қоғамдық және кәсіби кеңестер құру туралы да айтып өтсеңіз.
– Иә, БАҚ-тың өз қызметін өзі реттеу мақсатында заңда қоғамдық-кәсіптік кеңестер құру көзделген. Кеңестер республикалық және өңірлік деңгейлерде құрылуы мүмкін. Бұл кеңестердің негізгі қызметі – журналистердің Әдеп кодексін әзірлеу. Барлық демократиялық елдерде азаматтық қоғамның рөлі жеке адамның құқықтарын, сонымен қатар кәсіби мүдделерді қорғауда шешуші рөл атқарады. Журналистикаға журналистердің мүддесін толық жеткізе алатын, қорғай алатын институт керек. Бүгінгі күні кәсіби журналистика желідегі зорлық-зомбылық білдіретін сөздер мен киберқылмыс, жалған ақпарат пен өшпенділік сөздерінің таралуының артуы, цифрлық технологиялардың жылдам өсуі, цифрлық платформаларға қол жеткізудегі теңсіздік туралы алаңдаушылық туғызатын бірқатар қауіп-қатерге ұшырайды. Журналистердің құқықтарын қорғау мәселелері бойынша тәуелсіз қауымдастықтың құрылуы туындаған проблемаларды жедел шешуге және мемлекетпен бірлесіп журналистердің құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету тетіктерін жедел әзірлеуге мүмкіндік береді. Этикалық нормаларды толығырақ сақтайтын біздің ортада кәсіби кеңестердің құрылуы осы заң арқылы көрсетілген. Яғни, тек республикалық деңгейде емес, аймақтарда, өңірлерде осы кәсіби кеңестердің құрылуы арқылы этикалық нормалардың сақталуына жол ашылады деген ойдамын.
– Жаңа заңда журналистік этика да қамтылған. Аталған бөлім журналистердің құқығын шектемей ме?
– Жақында қазақстандық БАҚ-қа қатысты аты шулы оқиғалар біркелкі этикалық нормалардың жоқтығына байланысты күрделі проблеманы көрсетті. Дегенмен журналистерге өз қызметінде басшылыққа алатын, мемлекетке қоятын талаптарын ақтап, бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған материалдарға сыни көзқараспен қарауға көмектесетін нақты этикалық мақсаттар мен қағидалар қажет. Цифрландырудың өсу қарқынына және жалған ақпараттың таралуына байланысты дәстүрлі БАҚ рейтингтері төмендеп жатқандықтан, журналистер нені жақтайтынын нақты айтып, қоғамға өз идеяларын түсіндіруі керек.
Журналистика сенімді және тексерілген ақпарат институты ретінде өзінің беделін қайта қорғауға мәжбүр. Журналистердің қызметі қоғамдағы салауатты атмосфераны дамытуға және қауіпсіз ақпараттық кеңістікті қалыптастыруға ықпал етуге тиіс. Бүгінде біз бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамдық сананы қалыптастырып қана қоймай, саяси шешімдерге тікелей ықпал ететініне көбірек куә болудамыз. Сондықтан кәсіп өкілдеріне енді жауапкершілік артып отыр. Журналист ең алдымен оның жұмысы оның «наны» ғана емес, бұл үлкен қоғамдық миссия екенін есте ұстауы керек.
– Ал БАҚ-қа қаржылық қолдау көрсету жөнінде не айтасыз?
– Заманауи ақпараттық кеңістік қоғамдық пікір үшін бәсекелестік болатын орынға айналды. Ал өз мақсаттарына жету үшін көптеген ойыншы манипуляция және жалған ақпарат сияқты әртүрлі әдісті пайдаланады. Бүгінде әртүрлі жеке мақсаты бар медиа нарығына орасан зор инвестиция тартылды. Соңғы жылдары отандық сарапшылар қазақстандық медиа кеңістікті қорғау қажет деген мәселені көтеріп жүр. Бұл мақсатқа жетудің бір жолы – жергілікті өндіріс компанияларына қолдау көрсету. Бұл қолдау отандық БАҚ-қа сапалы ақпараттық өнім шығаруға мүмкіндік береді. Қазақстандық БАҚ-тың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселесі өзекті күйінде қалып отыр. БАҚ субъектілерінің гранттық қаржыландыру конкурсына қатысуы оларға фильмдер, телехикаялар, баспа және онлайн өнімдерді шығаруға қажетті қаражатты алуға мүмкіндік береді. Жалпы, бұл шара қазақстандық медиа кеңістігінің отандық контентпен толтырылуын ынталандырады.
– Осы ретте БАҚ-ты мемлекеттік қаржыландыру мәселесі бойынша да біраз талқы болғанын білеміз. Гранттық қаржыландыруға қатысты бірқатар өзгеріс енгізілген сыңайлы?
– Иә, заң жобасында қазірдің өзінде БАҚ саясатының ашықтығы мен тиімділігін арттыруға бағытталған гранттық қаржыландыру тетігі қарастырылған. Мемлекеттік тапсырысқа, әсіресе жекеменшік, өңірлердегі БАҚ қолы жете бермейтін. Сондықтан арнайы гранттар арқылы өңірлік, мемлекеттік емес БАҚ-тың мемлекеттік қолдауға тең дәрежеде мүмкіндік алуына жол ашылып отыр. Енді жекеменшік бұқаралық ақпарат құралдарына да мемлекеттен гранттар беріледі. Мұндай қолдау отандық контенттің дамуына жол ашады. Отандық өнімнің үлесі артады. Есесіне, шетелдік бағдарламалардың саны қысқарады. Гранттық қаржыландыруға көшуді 2025 жылға дейін кезең-кезеңімен жүзеге асыру ұсынылады. Өз кезегінде, өңірлік деңгейде мемлекеттік қолдау қолданыстағы тетіктер аясында сақталады. Оны іске асырудың негізгі қағидаттары гранттарды бөлуге мемлекеттің қатысуын қысқарту және барынша ашықтықты қамтамасыз ету, оның ішінде гранттарды іске асыру мониторингі механизмін енгізу болады. Гранттық қаржыландыруды жүзеге асыру кезінде қолданыстағы тарифтік тәсілден сметалық әдіске көшу ұсынылады. Өз кезегінде гранттарды қысқамерзімді (бір оқиға немесе оқиға аясында), ортамерзімді (бір жыл бойы) және ұзақмерзімді (бірнеше жылға, мысалы, тарихи сериалды түсіру үшін) бөлу тәсілі енгізіледі. Сондай-ақ мемлекеттік тілдегі мазмұнға басымдық беру ұсынылып отыр. Сонымен қатар коммуникацияның жаңа әдістерінің дамуын ескере отырып, БАҚ-ты тіркеу тетігі жетілдірілетін болады.
Бұл бастамалардың негізгі мақсаты елдің ақпараттық егемендігін нығайтуға, сондай-ақ отандық БАҚ-тың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға қажетті отандық контентті дамытуды ынталандыруға бағытталған.
– Жаңа заңның тағы бір жаңалығы уәкiлеттi органның бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамның моральдық дамуына зиян келтiруiне және жалпы адамзаттық, ұлттық, мәдени және отбасылық құндылықтардың бұзылуына мониторинг жасау құзыретiн қосу болып отыр. Аталған бап қандай қажеттіліктен туды?
– Бұқаралық ақпарат құралдары ақпаратқа, ойын-сауыққа байланысты дененің негізгі функцияларына әсер етеді және жасөспірімге санадан тыс деңгейде әсер етіп, денеге оң немесе теріс әсер етеді. Бұқаралық ақпарат құралдары бұрмаланған хабарламаларды жиі таратады. Соңғы кездері мәдени және отбасылық құндылықтарды жоюға бағытталған ақпараттық материалдардың таралуы көбейіп кетті. Көптеген статистикалық мәліметке сүйенсек, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жасөспірімдер теріс және деструктивті хабарламалар тарататын топтарға тартылуы мүмкін.
Осылайша, бұқаралық ақпарат құралдары жасөспірімдердің психикасына да, олардың физикалық денсаулығына да зиянды әсер етуі мүмкін, айла-шарғы жасау құралы, сондай-ақ агрессивтілікті дамыту тәсілі болуы мүмкін.
Соңғы 15-20 жылда қоғамда болып жатқан күрделі әлеуметтік-экономикалық процестер жағдайында отбасы мен мектептің тәрбиелік функциялары айтарлықтай төмендеді. Балалармен қарым-қатынас ата-аналар үшін екінші орынға шығады. Осыдан келіп өскелең ұрпақтың әлеуметтенуі мен дүниетанымының қалыптасуына бұқаралық ақпарат құралдарының ықпалы күшейе түсті. Көбінесе ата-ананы алмастыратын БАҚ болжау немесе түзету әрқашан оңай бола бермейтін нәтижелер береді. Осыны ескере отырып, уәкiлеттi органның зиянды ақпаратты анықтау және оның таралуына жол бермеу мақсатында бұқаралық ақпарат құралдарына мониторинг жасау құзыретi болуы қажет.
– Аталған құжатта мемлекеттік және мемлекеттік емес БАҚ ұғымдарын ажырату да қамтылған. Бұл қалай жүзеге асатын болады?
– Қазіргі уақытта заң жобасы мемлекеттік БАҚ және мемлекеттік емес БАҚ ұғымдарын нақты бөлуді қарастырады. Мемлекеттік ақпараттық саясаттың мақсаттарын іске асыру үшін мемлекеттік БАҚ әлеуметтік маңызы бар тақырыптардың барлық ауқымын қамтуға, сондай-ақ азаматтық секторды елдегі саяси процестерді шешуге және талқылауға белсенді тартуға бағытталған мемлекеттік тапсырма алады. Қазір мемлекеттік БАҚ медиа сегментінің шағын бөлігін құрайды.
Мемлекеттік емес БАҚ бүгінде Қазақстан Республикасында ақпараттық күн тәртібін қалыптастыруда басты рөл атқарады. Бұл осы мәселеге демократиялық көзқарастың арқасында мүмкін болды. Соған қарамастан, мемлекеттік емес БАҚ-қа әлеуметтік маңызы бар салаларды қамту және өзіндік контентін дамыту үшін қолдау шаралары қарастырылған.
Заң жобасы аясында мемлекеттік және мемлекеттік емес БАҚ-ты бөлу қоғамдық ұйымдар мен БАҚ сарапшыларының ұсыныстары негізінде қарастырылды.
– Қоғамда аккредиттеу картасына қатысты да ұзақ талқылау болған еді. Карта қалай беріледі?
– Қазір журналистер түрлі іс-шараға қол жеткізу үшін мемлекеттік органдарға жүйелі түрде өтініштер мен құжаттарды тапсырып отыруы керек. Алайда кейде бұл процесс ұзақ және бюрократиялық болып табылады. Аккредиттеу картасы цифрлық платформа арқылы беріледі деп жоспарлануда. Бұл алаңда мемлекеттік органдар мен олардың іс-шаралары өтеді, журналистер бір-екі минут ішінде өтініш бере алады. Бұл журналистердің ақпарат көздеріне қолжетімділігін жеңілдетеді.
Мысалы, Данияда пресс-карта түрлі оқиғаны жариялау кезінде оқиғалардың ортасында болуға мүмкіндік береді. Әділет министрлігінің 1995 жылғы 20 желтоқсандағы № 211 Циркулярына сәйкес полиция кедергілерінен өтуге тек иесінің фотосуреті бар арнайы баспасөз картасын ұсынған журналистер, фототілшілер және тағы басқа рұқсат етіледі.
– Аталған құжатта тағы қандай оңды өзгерістер бар?
– Басты өзгеріс ретінде жоғарыда айтқан «Журналистің ерекше мәртебесі» деген ұғым енгізілгені дер едім. Журналист мәртебесінің ерекше қорғалуы оның сенімділігіне, шығармашылық өркендеуіне ықпал етеді. Қоғамға сапалы әрі интеллектуалды еңбегін ұсынуға мүмкіндік береді. Сондықтан аталған заңдағы бұл норманы оптимистік көзқараспен қабылдау қажет. Ал қоғамның демократиялық эволюциясына журналисттің белсенділігі, жалпы азаматтардың белсенділігі артады.
Сонымен қатар журналистер арагідік жапа шегетін жайдың бірі – ақпараттың ескіру мерзімі. «20 жыл бұрын жазылған мақалаңда ар-ұжданыма тіл тигізгенсің», – деп сотқа беріп жататын жайттар бар. Медиа қауымдастықтың бұл бұйымтайы да ескерілді.Бұған дейін жарияланымдардың мерзіміне нақтылық жоқ болатын. Кез келген 30 жылдың ішіндегі баспасөзге немесе БАҚ шыққан мақалалар бойынша азаматтар сотқа жүгіне алатын. Бір жылға қысқаруының өзі де үлкен, жақсы нормалардың бірі деп айтуға болады. Шындыққа сәйкес келмейтін және азаматтардың ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне нұқсан келтіретін мәліметтерді теріске шығару туралы БАҚ-қа талап қою мерзімі бұқаралық ақпарат құралдарында мәліметтер жарияланған күннен бастап 1 жыл деп белгіленген. Яғни, бір жылдан кейін авторды ешкім сотқа бере алмайды.
Сондай-ақ БАҚ-тың сұратуларын қарау мерзімі 7-ден 5 жұмыс күніне дейін қысқартылды. Бұл журналистерге қажетті ақпаратты қысқа мерзімде алуға мүмкіндік береді. Осылайша, ақпараттың өзектілігі сақталады.
Мемлекеттік тілді қолдау мақсатында Ұлттық теле-радио хабарларын тарату мүддесін қорғау мақсатында мемлекеттік тілдегі отандық теле-радио бағдарламалардың апта сайынғы көлемі 50 пайыздан 60 пайызға дейін ұлғайтылды (кезең-кезеңмен көшу тәртібі – 5%, яғни 2025 жылдан бастап 55%, 2027 жылдан бастап 60%). Отандық теле-радио арналарда шетелдік теле-радио бағдарламаларын ретрансляциялау көлемі 20 пайыздан 10 пайызға дейін төмендетілді. Сонымен қатар өз-өзіне қол жұмсауды насихаттайтын ақпаратты, өзін-өзі өлтірудің жолдары мен оған үндейтін ақпаратты таратуға және (немесе) жариялауға тыйым салынады.
– Арнайы уақыт бөліп, сұхбат бергеніңіз үшін алғыс білдіреміз!
Сұхбаттасқан
Наурызбек САРША