Науқастар заманауи ем алуға тиіс – онколог Диляра Қайдарова

Депутат көтерген мәселеге орай және осы салада қандай жұмыс атқарылып жатқанын білу үшін Қазақстан онкология және радиология ғылыми-зерттеу институтының басшысы, Денсаулық сақтау министрлігінің штаттан тыс бас онкологі Диляра Қайдаровамен сұхбаттасқан едік.

– Диляра Радиковна, онкологияға шалдыққан науқастарға көрсетілетін көмектің нәтижесі туралы айтып берсеңіз. Сіздің ойыңызша, еліміздің онкология және радиология саласының проб­ле­малары қандай? Саланың ғылыми не­гіздері қалыптасты ма? 

– Қазақстанда онкологиялық көмек Денсаулық сақтау министрлігінің 2023-2027 жылдарға арналған Стратегиялық жоспары және Онкологиялық ауру­лармен күрес жөніндегі кешенді жос­пары шеңберінде дамуда.

Ересек адамдарға онкологиялық көмекті «Қазақ онкология және ра­диология ғылыми-зерттеу институты», «Ұлттық ғылыми онкологиялық ор­талық» республикалық ұйымдары және аймақтарда 15 онкологиялық диспансер (Орталық), көпбейінді стационарлар жанындағы 5 онкологиялық бөлімше жүзеге асырады.

Онкологиялық көмектің бірінші деңгейін 2 378 қарау бөлмесі, сондай-ақ 499 онкологиялық кабинет жұмыс істейтін алғашқы медициналық-сани­тариялық көмек ұйымдары (МСАК) көрсетеді.

2023 жылдың қорытындысы бо­йынша, барлығы 218 213 онколо­гиялық пациент динамикалық бақылауда тұр (2022 жылы 205 822 пациент), өсім 5,7% құрады. Әйелдер (56,9%, 23 613 жағдай) ер адамдарға қарағанда жиі ауырады (43,1%, 17 902 жағдай), бұл қатерлі ісік ауруының құрылымымен түсіндіріледі. Науқастардың ішінде 55,6% – 18 жастан 64 жасқа дейінгі еңбекке қабілетті жастағы адамдар. Қазақстандағы онко­логиялық аурулардың статистикасына үңілер болсақ (2010-2023 жж), 2010 жылдан бастап онкологиялық ұйым­дарда есепте тұрған пациенттер саны 50,6%-ға, 144 899-дан 218 186 науқасқа дейін өсті. Қатерлі ісіктері бар бастапқы науқастардың саны 2010 жылы 29 574-тен 2023 жылы 41 515-ке дейін өсті, бүкіл кезеңде 28,8%-ға өсті. Қатерлі ісік түр­лерімен сырқаттанушылық дәстүрлі түрде ШҚО, СҚО, Қостанай, Павлодар, Қарағанды облыстарында ең жоғары деңгейде болып отыр. 

Қазір қатерлі ісікті уақытылы диаг­ностикалау көрсеткіші де жақсарды. Ал қатерлі ісік ауыруынан қайтыс болған науқастардың саны 30,9%-ға немесе 4 002 адамға қысқарды (2010 жылғы 16 960-тан 2023 жылы 12 958-ге дейін қысқарды). 2019 жылдан 2023 жылға дейін қайтыс болғандар саны 8,6%-ға төмендеді. 5 жыл және одан да көп өмір сүретін қатерлі ісік аурулары бар па­циенттердің саны 2010 жылдан бастап 58,6%-ға, 74 177-ден 117 616 адамға дейін артты.

Біздің басты міндетіміз – қатерлі ісіктің ең көп тараған түрінің деңгейін төмендету. Локализация тұр­ғысынан қиын ісіктерде (бауыр обыры, ұйқы безі обыры, бүйрек обыры және т.б) диагностикалау және тіркеу проб­лемасы әлі де бар, аталған қатерлі ісіктерді диагностикалау әдістері соңғы бірнеше жылда жетілдірілуде, ПЭТ/КТ диагностикасы және ядролық медицина (сцинтиография) әдістері кеңінен қол­данылады.

– Онкологиялық ауруларды ерте ке­зеңде анықтауға арналған скрининг зерт­теулері қаншалықты тиімді? Аза­мат­тар­дың скринингтен өту мәдениеті қалып­тас­ты ма? Бұл тәжірибе енгізілгелі бері он­ко­­логиялық ауруларды анықтау, оны емдеу мәселелері қаншалықты шешімін тапты?

– Қазір МӘМС шеңберінде Қазақстан халқы үшін онкологиялық скринингтердің 3 түрі қолжетімді: сүт безі обырына скрининг (40 жастан 70 жасқа дейінгі әйелдер, 2 жылда 1 рет), жатыр мойны обырына скрининг (30 жастан 70 жасқа дейінгі әйелдер, 4 жыл­да 1 рет), колоректальды обырға скрининг (ерлер мен әйелдер 50 жастан 70 жасқа дейін, 2 жылда 1 рет). 

Уақытылы диагностиканың арқа­сында 2022 жылы сүт безі обыры бар науқастардың 5 жылдық өмір сүру деңгейі 71,6%-ға дейін, жатыр мойны обыры 67,5%-ға дейін, колоректальды обыры 52,9%-ға дейін өсті.

2021 жылы «Қазақстан Рес­пуб­ликасының халқына онкологиялық кө­мек көрсетуді ұйымдастыру стан­дарты» әзірленіп, бекітілді. Осы стан­дартқа сәйкес бірінші деңгейдегі МСАК ұйымдарында қатерлі ісікке күдікті пациент­терді тексеру «жасыл дәліз» шең­­берінде жүргізіледі және 18 жұмыс күнінен аспауға тиіс. Облыстық онко­логиялық орталықтар деңгейінде диаг­нозды тексеру және процестің таралуын анықтау жүргізіледі. Үшінші деңгейдегі онкологиялық орталықтарда (ҚазОжРҒЗИ, ҰҒОО) емдеу тәсілдерін дербестендіру үшін тереңдетілген диагностика жүргізіледі.

Қазақстанда онкологиялық көмек көрсету стандарты үнемі же­тілдіріліп отырады, оның ішінде Қазақ онкология және радиология ҒЗИ сарап­тамалық қоғамдастығының қатысуымен клиникалық хаттамаларды өзектендіру жүргізілуде. Сондай-ақ онкологиялық оңалту бойынша стандартты әзірлеу бойынша жұмыстар жүргізілуде.

– Саланы заманауи құрал-жабдық­тармен қамту толық шешімін тапты ма? Олармен жұмыс істейтін, техника «тілін білетін» білікті мамандар жеткілікті ме?

– 2018-2022 жылдарға арналған Кешенді жоспарда Алматыда және Қазақстанның басқа өңірлерінде ПЭТ-орталықтарды ұйымдастыру көзделген болатын. Бүгінде Қазақстанда 9 ап­­­параты бар кемінде 7 ПЭТ-орталық жұмыс істейді. Қазақстанның басқа өңірлерінде ПЭТ-орталықтардың құрылысы пысықталуда.

Қазір Қазақстанның онколо­гия­лық ұйымдарында пациенттерге қашық­тықтан жоғары технологиялық сәу­лелік терапия (томотерапия, сте­реотаксис, IMRT, IGRT), ин­тра­операциялық сәу­лелік терапия, аз инвазивті хирургия жүргізіледі. Кли­никалық тәжірибеде әртүрлі био­логиялық маркерді (имму­но­гис­то­химия, молекулалық-гене­тикалық зерттеулер) анықтау бойынша қыз­­меттер ұсынылады, бұл онко­ло­гия­лық науқастарды дербестендірілген ем­деуге мүмкіндік береді және қатерлі ісіктердің молекулалық-биологиялық ерекше­ліктерін неғұрлым егжей-тег­жейлі зерт­теу мүмкіндіктерін кеңей­теді.

Сонымен қатар ісікке қарсы пре­параттардың тізімі ұлғайды. Осылайша, 2022 жылы 197 препаратты (23 мақсатты 4 иммуно-онкологиялық препарат) ТМККК шеңберінде онко­логиялық науқастарға мемлекет қам­тамасыз етеді.

– Ауылдық жерлерде онкологиялық аурулармен ауыратын науқастар мәселесі шешімін тапты ма? Ауыл медицинасын дамытуға, тұрғындардың заманауи ем алуына қаншалықты жағдай жасалды?

– Ауылдық жерлерде тексерулерге қолжетімділік 2023 жылы профи­лак­тикалық тексерулер бағдарламасын жүргізу есебінен, атап айтсақ: «Жастар» 18 жастан 29 жасқа дейін, «Еңбек-1» 30 жастан 44 жасқа дейін, «Еңбек-2» 45 жастан 65 жасқа дейін және «Зей­неткер» 66 жас және үлкен адамдарға жүргізілді. 

«Қазақстан халқына» әлеуметтік қорымен бірлесіп Қазақстанның 3 өңірінде, Алматы, Қызылорда, Ақтөбе облыстарында сақтандырылмаған ха­лықты медициналық көмекпен көбі­рек қамтуды қамтамасыз ету және тұтастай алғанда ауыл тұрғындары ара­сында аурулардың алдын алуға бейім­ділік мәдениетін арттыру үшін жылжымалы медициналық кешендер іске қосылды. Бұл «QH Денсаулық жолы» қайырым­дылық жобасының аясында іске асы­рылып отыр. Жоба аясында үш өңірлік онкологиялық орталыққа жылжымалы медициналық кешендер сатып алынды. OPTIMA жылжымалы медициналық ке­шені томосинтез функциясы бар цифрлық маммографиялық жабдықпен, сараптамалық деңгейдегі ультра­ды­быс­тық жүйе және ауруды егжей-тегжейлі қарауға мүмкіндік беретін жоғары сападағы компьютерлік томографпен жабдықталған. 

Жылжымалы медициналық ке­шендер жоғары техно­ло­гия­лық консультациялық-диагностикалық көмекке, әсіресе онкологиялық ауру күдігі бар науқастар үшін қолжетімділікті арттырады және төмен дозалы компью­терлік томографияның көмегімен скринингтік тексерулерді уақытылы жүргізуге көмектеседі.

Ақтөбе, Алматы және Қызылорда облыстарында «QH Денсаулық жо­лы» жобасын іске асыру арқылы ха­­­лықты түгел дерлік қамтуды және науқастарда онкологиялық ауру­лар­ды, әсіресе ерте сатыларда (0-1 са­­­тыда) анықтауды арттыруға мүм­кіндік береді. Жоба арқылы пилоттық өңірлерде халықты онкологиялық скринингпен қамтуды 50-ден 70%-ға дейін ұлғайту көзделуде.

Онкологиялық ауруларды ерте анық­тау және әрі қарай сауығып кетуі мүмкін емдеу шараларын жүргізу нәтижесінде қазақстандықтар арасында қатерлі ісіктерден болатын өлім-жітімді төмендетуге мүмкіндік береді.

Жоба «Қазақстан халқына» қоғамдық қоры мен Қазақ онкология және радио­логия ғылыми-зерттеу институты бірі­гіп, пилоттық өңірлердің әкім­­діктерімен және өңірлік онкологиялық орта­лық­тармен серіктестікте іске асыруда.

– Еліміздегі жалпы онко-клиникаларға ортақ қандай проблемалар бар? Сіздің ойыңызша, оларды шешу жолдары қан­дай?

– Соңғы жылдары онкологиялық көмекте қол жеткізілген белгілі бір же­тістіктермен қатар, оны көрсетудің қол­жетімділігі мен сапасын арттыру үшін негізгі мәселелер: мамандардың біліктілігін арттыруға және жергілікті жерлерде жабдықтар паркін жаңартуға байланысты бірқатар және басқа да мәселелерді шешуіміз керек. Онко­ло­гиялық көмекті жетілдіру – өзекті мін­дет: жыл сайын 40 мыңға жуық қазақ­стандық азаматта «қатерлі ісік» диагнозы расталады, 13 мың пациент қайтыс болады.

 Президенттің «Әділетті Қазақстан: бәріміз және әрқайсымыз үшін. Қазір және әрдайым» сайлауалды бағдарла­­масында онкологиялық көмекті жаң­­ғырту, онкологиялық көмек көрсетуде және қатерлі ісіктерді емдеуде жоғары нәтижелерге қол жеткізген елдерге ұқсас онкологиялық науқастарға диагнос­тикалау, емдеу және оңалту үшін жағдай жасау қажеттігі атап көрсетілген. 

Қазіргі проблемаларды шешу үшін Қазақстан Республикасында онколо­гиялық аурулармен күрес жөніндегі 2023-2027 жылдарға арналған кешенді жоспар – қатерлі ісіктің пайда болу жиі­лігін төмендету, онкологиялық науқас­тардың өмір сүруін ұлғайту үшін қажетті негізгі өзгерістерді жүргізуге қабілетті бес жылдық стратегия ретінде әзірленді. 

Бұл онкожоспардың шеңберінде үздік халықаралық практи­ка­лар­дың озық тәжірибесі пайдаланылатын болады. 2023 жылдан бастап онколо­гиялық көмек көрсететін медициналық ұйымдар желісін жаңғырту, көпдеңгейлі жүйе негізінде көпбейінді медициналық көмек көрсету қағидаттарын іске асыра отырып, онкологиялық ұйымдар желісін реформалау жоспарлануда. Жоспарды іске асыру – азаматтарымыздың ерте кезеңдерде қатерлі ісік диагнос­тика­сының заманауи технологияларына қолжетімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Компьютерлік, магниттік-резонанстық, позитрон-эмиссиялық томографияны, радиоизотоптық зерт­теулерді пайдалана отырып, заманауи сәулелік диагностика аппарат­тарында тексерілу мүмкіндігі едәуір артады, телемедицина, жасанды интеллект мүмкіндіктерін белсенді енгізу көз­делген.

Онкологиялық пациенттер Қазақ­станның әрбір өңірінде әлемдік стан­дарттар деңгейінде заманауи сәулелік ем алуға тиіс деп санаймыз. Өңірлік онко­логиялық орталықтарында ем алған кез­­де пациенттер үшін қолайлы жағдай жасалатын болады. Ауылдық жерлерде тұратын пациенттер жылжымалы меди­циналық кешендердің мобильді қыз­меттерін пайдалану мүмкіндігіне ие бо­лады, паллиативтік көмек пен оңалту сапасы артады. Онкологиялық жоспарда медициналық кадрларды даярлауға үлкен мән беріледі. Еліміздің онко­логтары әлемнің жетекші онколо­гиялық орталықтарына қайта даярлауға және біліктілігін арттыруға жіберіледі. 

Ұлттық технологияларға да баса назар аудара отырып, кешенді жос­пардың іс-шараларын іске асыру, он­кологиялық арулардың алдын алу, диаг­ностикалау және емдеудегі Қазақстан мен әлемнің жетекші елдері арасындағы алшақтықты жоюға мүмкіндік береді.

– Онкологиялық ауруларды емдеуге бөлінген бюджетті 20 пайызға қысқарту туралы шешімге көзқарасыңыз қандай? Депутат Асхат Аймағамбетов айтқандай, қаражатты қысқартуға қандай да бір ғылыми себеп бар ма? 

– Біз жұмыс тобын құрдық және ол мәселе шешімін табуы керек. Ал біз онкологтар қандай тарифтерді төмен­детуге болатынын және қайсысын төмен­детуге болмайтынын көрсетуіміз керек, яғни бұл жағдайда бірде-бір онкологиялық науқас зардап шекпейді. Біз қазір осы тарифтерді қайта қарауды және әр тарифті жекелей қарауды сұрап отырмыз. Депутаттар дұрыс шешім қабылдайтынына сенеміз.

– Рақмет!

Сұхбаттасқан Тілекгүл Есдәулет