Бұл көпір – тіршілікті қайнатып, қаңырап қалған ауылдарға жан бітіруге сеп болатын алып құрылыс екені даусыз. Ендеше көпір бітсе, шекарада жетімсіреп қалған аймақтарға ел қайта орала ма? Жүсіпбек Аймауытов «Алтай – жердің жұмағы! Алтайда болған адамда арман жоқ» деп суреттеген сұлу табиғаттың келешегі кемел бола ма деген сауалды Мәжіліс депутаты, «AMANAT» партиясы фракциясының мүшесі Ұлықбек Тұмашиновке қойдық.
– Ұлықбек Шабданұлы, Күршім, Зайсан, Катонқарағай аудандары тұрғындарына жарты ғасырдан бері арман болған Қазақстандағы ең ұзын көпір құрылысының басталуына себепкер болғаныңызды білеміз. Тіпті, бірнеше рет депутаттық сауал көтергеніңізден де хабардармыз. Бұл аудан тұрғындарының ең үлкен арманы, аманаты еді. Сол арман болған көпір аяқталуға да жақын. Көпір бітсе, үш бірдей ауданда шешілетін маңызды мәселе не деп ойлайсыз?
– Біз бұл көпір бойынша дабыл қағып, Мәжіліс мінберінде жиі мәселе көтерген едік. Үкіметке жолдаған депутаттық сауалымда да бұл мәселеге ерекше екпін берген едім. Естеріңізде болса, Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Бұқтырма су қоймасының үстінен көпір салуға тікелей тапсырма берді. Бұл көпір Ертіс өзенінің арғы жағында орналасқан бес шекаралық ауданда тұратын: Күршім, Катонқарағай, Марқакөл, Зайсан, Тарбағатай халқының өмір бойғы арманы екені белгілі.
Депутаттық сауалда бұл халыққа аса маңызды, қажетті, күрделі құрылыс нысанын Үкімет тарапынан ерекше бақылауға алынбаса, Президенттің тапсырмасы ондаған жылға созылып кететінін айтып, дабыл қаққанбыз. Егер бұл құрылыс бітпесе, шекаралық бес ауданда тұратын халықтың қалмауы да мүмкін екенін еске салған едік. Шекаралық аймақтармен қарым-қатынас жасау оңай емес. Катонқарағай, Марқакөл, Зайсан, Тарбағатай, Күршім елден шет, тысқары жатқан аймақтар. Ол жаққа қатынау да оңай емес. Соңғы жылдары елден жастар үдере көшіп, ауылдарда қариялар ғана қалды. «Катонқарағай қартайып барады» деп БАҚ беттерінде де жиі мақалалар жарық көріп жатады. Сол елдегі ағайынның ақжарылқап, қуанатын күні алыс емес. Еліміздегі ең ұзын көпірдің құрылысы аяқталуға таяп қалды. Көпірді сән-салтанатымен ашатын күнге тезірек жетейік.
Одан бөлек, бір жыл бұрын қыркүйек айында вице-премьер Роман Склярдың атына депутаттық сауал жолдап, сыртқы сауданың транзиттік әлеуетін дамыту үшін жаңа көлік бағыттарын салу мәселесінің маңызды екенін де айтқан едік. Расында, Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың былтырғы Жолдауында еліміздің географиялық орналасуын өз артықшылығымызға айналдыру керек екені айтылды.
Шығыс Қазақстан облысынан депутат ретінде өзен кеме қатынасын қалпына келтіруді, Қытай Халық Республикасының Қара Ертісінен Ертіс пен Обь бойымен Обь шығанағына дейін және бүкіл Сібір аймағы Солтүстік Мұзды мұхитқа дейінгі ескі су жолын қосу қажет екенін айтқан едім. Бұған біраз уақыт бұрын Ново-Шүлбі ГЭС-інің аяқталмаған шлюз бөлігі кедергі келтірген болатын. Бүгінде шлюз бөлімі пайдалануға беріліп, жұмыс істеп тұр, өзен кемелерінің өтуіне еш кедергі жоқ. Пристандардың, айлақтардың жағалау құрылыстарының инфрақұрылымы сақталған.
Ал Ертіс су айдынында орналасқан өңірлерді дамытуға келетін болсақ, бұл Шығыс Қазақстан, Абай және Павлодар облыстары үшін өте үлкен перспектива болмақ.
Семей қаласындағы теңіз мектебін және Прибрежное кентіндегі кеме жөндеу зауытын қалпына келтіру орынды деп есептейміз. Бұл дегеніміз – жұмыс орындары мен жергілікті мамандар. Қолда бар кемелерді де ретке келтіру керек. Батыс Қазақстан облысының Орал кеме жасау зауытында заманауи өзен кемелерін жасау. Ресейде кемелерге тапсырыс беру және жүк ағынын көбейту.
Су арқылы тасымалданатын жүктердің тізімі шектелмейтінін бәрі біледі. Бұл ауыл шаруашылығы өнімдері, құрылыс материалдары, металлургиялық өнімдер, халық тұтынатын тауарлар және т.б.
– Шекара маңындағы аудандар тұрғындарын алаңдатқан мәселе көп: ауыл қартайып барады, мектептер жабылып жатыр. Миграция үдерісін тоқтату үшін көпірдің айтарлықтай жеңілдігі бола ма?
– Әрине, қазақ «үмітсіз тек шайтан» ғана дейді. «Бұқтырма су қоймасының үстінен көпір салынады» дегенге көп адам сенген жоқ. «Аты шулы Кеңес уақытында тұрғызылмаған көпір енді болмайды-ау» деп күдер үзген еді халық. Сол себепті де жаппай шекаралық аудандардан көшу басталды. Жайнап тұрған ауылдар құлазып, адам сенгісіз күйге түсті. Кезіндегі жер жәннаты Марқакөл өлкесі жетімсіреп, қаңырап бос қалды. Әр сайы мал түлікке толы Алтай бос сабадай қалыпқа түсті. Елдің құлазыған көңілін алғашқы сапарын шығыс елінен бастаған Президент Қасым-Жомарт Тоқаев көтеріп кетті. Сол жолы Мемлекет басшысы «көпір салынады» деп арғы жағада отырған елге уәде берген. Сол көпір аяқталуға аз қалды. Бұл көпір – Қазақстандағы ең ұзын, ең күрделі құрылыс. Алғаш бастаған кезде жан-жақтан мамандарды жинап, жобасын зерттеп, қобалжығанымыз рас еді. Тіпті, күмән да болды. Көпірді сала алмай, ел-жұртқа таба боламыз ба деген қауіп басым болғаны рас. Бірақ «көз – қорқақ, қол – батыр» деген – осы. Ұзындығы 1 316 метр, тек қана теңіз үстінде, екі жағадағы жақтауын қосқанда – 1 500 метр. Оған қоса, 20 шақырым жаңа жолы бар. Міне, осы жұмыстар қазір аяқталу сатысында. Ертістің ар жағында отырған алты аудан тұрғындарының қуанышында шек жоқ. Бүгінгі күні облыс орталығына Тарбағатай, Зайсан, Марқакөл, Күршім тұрғындары Ертістен өту үшін паром арқылы қатынас жасайды. Өте қолайсыз жағдай. Көпір аяқталған соң он бес минутта өте шығады. Иә, игіліктің ерте кеші жоқ, сөзде тұру, ол біздің Президентіміздің елдің алдына қойған мақсаты, талабы. Бұл көпір – нөпір сөздің емес, істің көрінісі. Технологиялық тұрғыдан алғанда өте күрделі құрылыс болды. 28-32 метр тереңдікте, қатты ағыста, қыста қақаған аязда жұмыс істеген мамандарға зор алғыс, әрине. Біздің де қолдан келетініне халықтың көзін жеткіздік.
– Бір сауалыңызда шекаралас аймақтардағы тұрғындардың әлеуметтік мәселесін шешу үшін ынталандыру қажет деген едіңіз. Жалақысын көтерсек, ауылға мұғалімдер мен дәрігерлер бара ма? Жалпы, сол сауалыңызға Үкіметтің қайырған жауабы қандай болды?
– Президент Тоқаев Парламентте сөйлеген сөзінде «ұлттық қауіпсіздігімізді нығайту аясында шекаралық аймақтарды дамытудың нақты шараларын қарастыру тиіс» деп атап өтті.
Біз үнемі Мәжіліс мінберінде шекаралық аудандардың әлеуметтік-экономикалық мәселелерін жүйелі шешу керек деп жиі мәселе көтеріп жүрміз. Осыған орай, шекаралық аймақтарға халықты тұрақтандыру, ынталандыру есебінде еңбек етіп жүрген азаматтар мен азаматшалардың жалақысына аудандық 1,5 деген қосымша коэффициент қосу маңызды.
Аталған адамдардың еңбек өтілінің 1 жылы 1,5 болып саналуын да қарастыру қажет. Тек осындай шаралардың арқасында ғана ауылдарға жетіспей тұрған – дәрігер, ұстаз, мал дәрігерлері, агроном, орманшы тағы да басқа жас мамандардың сол аймақтарда тұрақтануына стимул жасауға болады. Осы мәселені жедел шешудің тетіктері қажет екенін айтқан едік. Үкімет бұл сауалымызға: «Үкіметтің 2023 жылғы 28 наурыздағы №270 қаулысымен Қазақстан Республикасының Ауылдық аумақтарын дамытудың 2023-2027 жылдарға арналған Тұжырымдамасы бекітілді.
Тұжырымдаманы іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспарында шекара маңындағы аумақтарды дамыту мақсатында, еңбек тапшылығы бар өңірлердің шекара маңындағы ауылдық округтер тұрғындарының жалақысына үстемақы енгізу бойынша іс-шара көзделген. Сонымен қатар Президент Әкімшілігі Басшысының тапсырмасына сәйкес шекара маңы аумақтарын дамытуға бағытталған нақты шаралар көздей отырып аталған тұжырымдамаға өзгерістер енгізу бойынша жұмыстар жүргізілуде. Шекаралық аймақтарда еңбек ететін бюджет салаларындағы қызметкерлерінің еңбек өтілінің 1 жылы 1,5 етіп бекіту мәселесі егжей-тегжейлі пысықтауды қажет етеді (Еңбекминінің пайымдауынша, шекаралық аймақтарда еңбек ететін қызметкерлердің тек сол жерде тұрғаны үшін еңбек өтілінің 1 жылы 1,5 етіп бекіту тиімсіз болып табылады). Аталған мәселе тұжырымдаманы қайта қарау барысында қосымша қаралатын болады» деген жауап келіпті.
Депутат ретінде ел аралап, халықпен кездескен кезімізде осындай мәселелер жиі алдымыздан шығады. Бұл жағдайды әу бастан айтып келеміз. Сондықтан «AMANAT» партиясының сайлауалды бағдарламасында депутаттық сауал ретінде Үкіметке ұсыныс жасаған едім. Шекаралық, қияндағы аудандарда тұратын мамандарға аудандық 1,5 деген коэффициент қолданса, ол сондай үлкен сома емес, шекаралық аудандарды есепке алып, қанша халық жұмыс істейтінін санап көрсе, көп адам да шыға қоймайды, ол дегеніміз – дәрігерлер, мұғалімдер, ветеринарлар, агрономдар, осындай кәсіптерге ынталандырып, қосымша жалақы тағайындалғанда ауыл адамдарына үлкен ынталандыру болушы еді. Зейнеткерлікке көмек ретінде шалғайдағы мамандарға бір жыл стажын бір жарым жыл ретінде санаса, бұл мамандардың тұрақтануына үлкен көмек болар еді. Жастар үлкен қалаларға сандалмай, өз атамекенінде, шекараның маңайында отырған қалпы отыра беретін еді. Осы мәселені қаншама көтерсем де Үкімет тарапынан екіұшты жауап қана келеді, білмедім, әлде түсінбей ме, әлде түсінгілері келмей ме? Қаншама қаражат судай сіңіп, керек емес бағдарламаларға шашылып кетіп жатыр. Қазіргі ғаламдағы жағдай бәрімізге белгілі, егер шекарамыз халықсыз қалса, көз алартқан көршілер аз ба, кейде неге соны ойламаймыз? Ащы шындық, өтірік бопсадан әлдеқайда артық дер едім.
– Биылғы 1 қаңтардан бастап Катонқарағай мен Марқакөл ауданы қайта құрылды. «Бір кездері аудан қайта құрылса, ауылға баруға дайынбыз» деген азаматтар болып еді. Ел ауданға қайта үдере көшті ме? Көштің жайы не боп жатыр?
– Алтай тауларының қойнауы кеңге толы, қазірдің өзіңде көптеген барлау жұмысы жүргізіліп, зерделеніп жатыр. Кенді Алтайда алтын мен күміс, мыс, темір, түрлі түсті металдардың бәрі бар. Бүгінгі күнде өте үлкен сұранысқа ие литий де бар ол жерде, сондықтан бұл өлкенің болашағы өте зор. Қазір Ертіс бойымен кемелермен су тасымалын қайта жаңғырту қолға алынуда, сол салынып жатқан көпірдің биіктігі 20 метрден жоғары су деңгейінен. Осы жағдайлар қолға алынса, көшіп кеткен жұрт елге қуана-қуана келері сөзсіз. Ауылдар қайтадан жанданып, туризм дамып, экономикамыз алға өрлеуіне кәміл сенемін. Оған себеп: биылғы жазда алыс жақыннан Катонқарағайға, Марқакөл, Зайсан, Күршім аудандарына келген туристердің саны үш есеге өсті. Осыған орай елдегі мамандар тапшылығына келсек, жасырары жоқ, қазіргі жұмыс істеп жүрген мамандар орта жастан асып кеткен азаматтар... Енді жастар қайта оралса, жабылып қалған ауылдар қайта жаңғырып, елдің бойына қан жүгірер еді.
– Катонқарағай ауданынан елге танымал зиялы азаматтар көп шықты. Шыңғыстайда кезінде Алаштың танымал қайраткері Әбдікәрім болыстың мектебі болғаны белгілі. Қазір ол мектеп мұражайға айналды. Шыңғыстайға баратындар Оралхан Бөкейдің музей-үйін іздейді. Қалихан Ысқақ, Дидахмет Әшімханұлы да Катонқарағай тумасы. Одан бөлек, қаншама зиялымыз бар. Оралхан Бөкей музей-үйін сатып алуға сіздің үлесіңіз тигенін естіп жатырмыз. Катонға туристер жиі баратын болды. Туризмді көтеру үшін тұлғалардың өмірінен сыр шертетін арнайы QR код жасау керек секілді. Музей, мұражайларға аса қажет дүние. Бұл тұрғыда не істеген абзал?
– «Суға кеткен тал қармайды» дейді, әр елдің өз азаматтары бар. Біздің Катонқарағай ауданында үлкен, саналы, көпті көрген, жазушы ағаларымыздан тәлім алған бір топ сол ауданның тумалары жағдайды байқап, елімізге шамамыз келгенше қол ұшын берейік деп аудандық қор құрып, өз қалталарынан көмек ұйымдастырды. Бұл жерде барлық азаматтың атын атап, түсін түстемей-ақ қояйын, бірақ ішіндегі серкесі Серік Толықбаев деген бауырымыз ауданның үш мектебін зияткерлік мектептермен ұштастырып, ауыл балаларына заманауи білім беруді ұйымдастырды, бүгінде сол оқушылар нәтижесін көрсетуде. Азаматтар көптеген істің басы-қасында жүріп, еліміздің тозып кетпеуіне ықпал жасады. Осы қор көптеген істің алғы шебінде жүр. Президент Жарлығымен аудандар қайта құрылғанда алғашқы ұйымдастыру кезінде үлкен көмек болды, басқа аудандарға үлгі болды. Әрине, Катонқарағай – алыптар мекені, оған себеп: айрықша табиғаты, жерінің қасиеті! Келешекте Марқакөл мен Күршімді, Катонқарағай мен Үлкен Нарынды туризм мекеніне айналдырсақ, жер жәннаты сол жерде болады, оған кәміл сенеміз!
– Рахман қайнарының жөні бөлек. Соңғы жылдары бұл шипалы судың жайы мәз емес секілді. Шипажай жабық тұрса, тозып, жарамсыз болып қалмай ма?
– Рахман қайнары – иә, бұл біздің жанымызға бататын жайт. Бес жыл болды, А.Балушкин қарызға батып, елден кеткеніне. Сол кезден бері еліміздің ең бір емге дауа, жанға жайлы шипажайы қараусыз қалды. Жылдан-жылға тозып барады. Халықпен кездесуде көбінің қоятын сұрағы – осы шипажай жайында. Жуырда Рахман қайнарын Президент іс басқармасы басқаруға алады деген жақсы хабар естідім. Онда өте дұрыс болатын еді. Биыл жазда еліміздің өңір-өңірлерінен келген туристер жабық тұрғанына қарамастан Рахман қайнарын көріп қайтты. Әттеген-ай дейсің, осындай қымбат байлығымызды өзіміздің қолдана алмай жатқанымыз жанымызға батады.
– Әңгімеңізге рақмет!
Әңгімелескен
Айна ХАСАН