Қазақта «Ақсұңқар жемін шашып жейді, қарға басып жейді» дейтін тәмсіл бар. Бұл – қазақтың ұлттық танымындағы жомарттық, ізгілік, қайырымдылық секілді қағидаларына мағына беретін, бейнелеп түсіндіре алатын, суреттеп жеткізе алатын мазмұны терең ұғым.
Жалпы, халқымыз қайырымдылықты қанға сіңген қасиет санайды. Заманалар тезінде шыңдалып, бабадан балаға мұра болып бүгінге жеткен асар жасау, сауын айту, жылу жинау, қонақжай, сый-сияпат, сыпыра жақсылық секілді салт-дәстүр, әдет-ғұрып қағидалары өзгеге көмектесу ниетінен туып, заңдылыққа айналған әдет екені анық. Қазірге дейін қазақ отбасында «уызынан жарыған ұрпақ» өсірудің, оның тұла бойына обал, сауап, ұят ұғымын ұялатып, балғын сананы бауырмалдыққа баулудың маңызы зор және бала тәрбиесі көбіне мейірім, әдеп, ізгілік бағытында өрбитіні де қайырымды ұрпақ өсіру арманынан туған мүлтіксіз міндет екені даусыз. Ал «Қанағат қарын тойғызады» дейтін қазақ үшін байлыққа жету мұрат та, міндет те, парыз да емес. Қазақтың аңсары – мейірімге «малынған» мәңгі бақытты ел болу. Жомарттық, мәрттік ұғымының халқымыз үшін қастерлі, киелі саналатыны да сондықтан.
«Қазақ мәдениетінде қайырымдылық, ізгілік және жомарттық – атам заманнан қоғамның тұрақтылығын сақтауға, адамдар арасындағы қарым-қатынасты нығайтуға бағытталған негізгі құндылықтар. Бұл қасиеттер қазақтың ұлттық болмысының ажырамас бөлігі. Тарихымызға тереңірек үңілсек, қазақта кедей деген адамның өзінде отбасын асырауға малы болған. Жағдайы бар туыстар қарайласып, мұқтаж адамдарға көмек көрсеткен. Қайырымдылық салт-дәстүрлерімізде де бар», – дейді Президент жанындағы әйелдер істері, отбасы-демографиялық саясат жөніндегі Ұлттық комиссия мүшесі Гүлнар Омарова.
Адамзат жаратылысының алғаусыз арманы да қайырымды, идеал қоғам құру десек қателеспейміз. Егер әлем халықтарының барлығының дерлік фольклорына, ертегілері мен аңыздарына үңілетін болсақ, әр халықтың арман аңсары – мәңгілік бақытқа кенелген ел, мемлекет құру болғанын ұғамыз. Мәселен, антикалық дәуірдің өзінде, әсіресе классикалық кезеңдегі грек философтары Сократ, Платон, Аристотельдер мінсіз ізгілікті қоғам құру жолдары туралы трактаттар жазды, әділдік, әдептілік жайында шығармалар тудырды. Қазақтың түркілік таным аясындағы әдебиетінде мәңгілік өлмейтін қалып күйді іздеп сар далада қобызын күңіренткен Қорқыт, желмаясына мініп Жерұйықты іздеген Асанқайғы, «Әлемнің екінші ұстазы» атанған Әбу Насыр әл-Фарабидің «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактат» сияқты талай ізденістер мен еңбектер адамзат қоғамының бақытты тұрмыс кешуі жолындағы аңсарынан туған арман емес пе.
Ата-бабаларымыздың «Қайраны жоқ көлден без, қайырымы жоқ елден без» дегені тегін емес. Қайырым мен мейірім болмаған жерде қоғам қатыгезденеді. Адамзат баласы үшін бәрінен де «Жақсылық жасап, жарысқан қоғам» қайырлырақ. Британдық Charities Aid Foundation қайырымдылық қоры құрастырған World Giving Index-2024 зерттеулеріне сәйкес, былтыр әлемде 4,3 млрд адам жақсылық жасап жарысқан, мұқтаждарға қарайласып, көмек берген. Бұл (World Giving Index-2024 рейтингі) рейтинг бойынша Қазақстан халықының жомарттығы 142 мемлекеттің ішінде 113-орынға бағаланыпты. Яғни, қайырымдылық бойынша жаһандық рейтингте еліміздің көрсеткіші біршама төменге сырғыған. ТМД елдерімен салыстырғанда, әлдеқайда төмен көрсеткішке ие екенбіз. World Giving Index-2024 рейтингі тізімінде Ресей – 45-орында, Өзбекстан – 44-орында, Қырғыз Республикасы – 42-орында. 2023 жылы еліміз бұл тізімде 107-орында болғанды.
Дегенмен соңғы жылдары елімізде қайырымдылық қорларының саны артып, онымен айналысатын еріктілер көбейген. 2016 жылы Волонтерлер қызметі туралы арнайы заң қабылданды. Бұл заң елімізде алғаш рет волонтерліктің тұрақты, жүйелі дамуының іргетасын қалады деуге болады. Мәселен, 2018 жылы Qazvolunteer.kz платформасы құрылса, 2020 жыл «Еріктілер жылы» деп жарияланды.
Бүгінде елімізде ресми 755 волонтерлік ұйым, 2 мың бастамашыл топ, 275 мың белсенді волонтер, оның ішінде 3,5 мың «Күміс» волонтер жұмыс істейді.
Астана қаласы әкімдігінің «Астана жастары» жастар ресурстық ортылығы» КММ, еріктілер қозғалысын дамыту бөлімінің маманы Айзат Әбиболлақызының айтуынша, еліміздің еріктілері БҰҰ құрылымдарында да игі істің жаршысы болып жүр.
«Халықаралық волонтерлік белсенді дамып келеді. Ұлттық волонтерлер фронт-кеңсесінің жанында 2023 жылдан бастап Халықаралық волонтерлік орталық жұмыс істейді. 2024 жылдың қыркүйек айында 7 Қазақстандық волонтер БҰҰ құрылымдарына Түркия, Кения және Таиланд сияқты елдерге жұмысқа жіберілді. Президент Қ.Тоқаевтың тапсырмасы бойынша 2020 жылы Қазақстанның дамуына үлес қосқан үздік қазақстандық және шетелдік еріктілерді ынталандыру үшін «Жыл волонтері» халықаралық сыйлығы тағайындалды. 2020-2024-жылдар аралығында Қазақстан, Ресей, Өзбекстан және Қырғызстаннан 234 волонтер сыйлық алды, – дейді ол.
Мемлекет тарапынан азаматтардың волонтерлік қозғалысқа белсенді қатысуы үшін барлық жағдай жасалып, волонтерліктің дамуына ықпал етуде. Үкімет Қазақстан Республикасының 2024-2026 жылдарға арналған волонтерлікті дамыту мен қолдаудың жаңа Жол картасын бекітті. Алайда волонтерлар қызметі үшін жалақы қарастырылмаған. Соған қарамастан астаналық еріктілер жақсылық жасаудан жалыққан емес. Қалалық волонтерлер штабы тұрақты негізде 30 волонтерлік ұйыммен және 20 бастамашыл топпен, 4 ҮЕҰ-мен мемлекеттік жастар саясатын іске асыру саласында, кәсіпорындар және қала меценаттарымен ынтымақтаса бірлескен қызмет атқарады.
«Жыл сайын «Астана жастары» ЖРО қала бойынша волонтерлік бағыттарды кеңейтеді, мысалы, биыл «Қауіпсіз қала» жобасы шеңберінде тұрақты негізде волонтерлер халықты газдандыру туралы, жылыту маусымы мен көктемгі су тасқыны кезіндегі қауіпсіздік шаралары туралы, шомылу маусымындағы сақтық ережелері туралы ақпараттандыру жұмыстарына тартылады. Ал қоғамдық мүлікке зиян тигізбеу, тыйым салынған заттарды сатпау бойынша StopVandal акциясы ұйымдастырылса, жастарға арналған мемлекеттік бағдарламалар туралы ақпарат беретін «Үздік» жобамыз бар. Осы сияқты басқа да жобалардың арқасында волонтерлік ұйымдар ғана емес әлеуметтік бағыттағы барлық мекемелер қалалық волонтерлер штабымен ынтымақтаса жұмыс істейді. Волонтерлар «Қамқорлық мекенжайы» акция аясында жалғыз тұратын аталар мен әжелерге барып, үй жұмыстарына көмектеседі, жеке аумақтардағы қарды тазартады, азық-түлік себеттерін таратады. Сондай-ақ қала тұрғындары мен қонақтарына қыстың суық күндерінде бауырсақ пен ыстық шай таратуды әдетке айналдырдық», – дейді астаналық Еріктілер қозғалысын дамыту бөлімінің маманы Айзат Әли.
Оның айтуынша, қазақ мәдениетінде жомарттық пен қайырымдылық – бағзыдан бері ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан құндылық. Волонтерлік қызмет осы дәстүрлердің қазіргі заманға сай жалғасы деп айтуға болады.
– Қазақ халқы әрдайым «Жақсылық қылсаң – қайтарымын күтпе», «Қайырымды жүрек қартаймайды» деген ұстаныммен өмір сүрген. Бүгінгі волонтерлік қозғалыстар да осы қағидаларды ұстанады – олар шынайы жанашырлық пен ортақ игілік үшін қызмет етеді. Қорыта айтқанда, волонтерлік біздің ұлттық болмысымызға жақын ұғым. Оны жаңа буынға жеткізіп, дамыту – қоғамның жауапкершілігі, – дейді маман.
Ал Президент жанындағы әйелдер істері, отбасы-демографиялық саясат жөніндегі Ұлттық комиссия мүшесі, Гүлнар Омарованың айтуынша, еріктілер қызметі – қазақ халқының дәстүрлі құндылықтарымен толық үндесетін игі іс, түпкі мәні өзгерген жоқ. Қазақтың қанында бауырмалдық қасиет бар.
– Сондықтан халқымыздың болмысы табиғатынан ізгілік жолында жомарт, мәрт болуға бейім. Бұл – қалыптасқан заңдылық. Бірақ кейде әлеуметтік желілерде қаптап кеткен қайырымдылық қорлары мен ауруына шипа тілеп, сауға сұраған адамдардың көптігіне қарап жүрегім ауырады. Тіпті, кейде мұқтаж жандарды пайдаланып, өзінің құлқын құлы болып кеткендер туралы да естіп жатамыз. Мұндай арам ниеттен, таяз түсініктен халық зардап шегеді. Халықтың жақсылыққа деген сеніміне селкеу түседі. Адамдардың әлсіз тұсын пайдалану, көпшілікті алдау адамдар арасында өшпенділік, қатыгездік секілді жаман әдеттерге жол ашады. Менің бір тілегім – қазақтың кеңпейіл, ақ ниеті ұрпағымызға дарыса екен. Ұрпағымыз «Кең болсаң, кем болмайсың» деген қағиданы ұстанып, бауырмалдық қасиетімізді жоғалтып алмаса деп тілеймін, – дейді Г.Омарова.
«Биеден ала да туады, құла да туады» дегендей, адамның бәрі бірдей емес. Абыз Бұқар жыраудың «Ақсұңқар құстың баласы, Ұяда алтау болмас па, Ұяда алтау болғанмен, Біреуі алғыр болмас па? Бірге туған ұялас, Бізге сауға демес пе, Өзі аштан өлсе де, Айырып жемін бермес пе?» дейтін аталы сөзі бар. Яғни, Бұқарша айтсақ, «өзі аштан өлсе де, айырып жемін беру» алғырлыққа тән болса, қазақтың ұлттық танымындағы қайырымдылық бақытқа кенелген мәңгілік мінсіз ізгілікті қоғам құру жолында «жетімді жылатпай, жесірді қаңғытпай», жоқ-жітікке пана, «ала жіпті аттамай» уәдеге берік, сертке адалдықпен өлшенсе керек.
Тілекгүл ЕСДӘУЛЕТ