Көпшілігіміз «ақша жетпейді», «табыстың бәрі күнделікті шығынға кетеді» деп шағымданып жатамыз. Бірақ психологтар мұның себебі табыстың аздығында ғана емес, адамның ойлау жүйесі мен мінез-құлқына байланысты екенін айтады. Ақшаны үнемдей алмау – экономикалық емес, психологиялық құбылыс.
Кейде адамдар қаржыны қажеттілігі үшін емес, көңіл күйін көтеру үшін жұмсайды. «Көңілім түсіп кетті, дүкенге барып бір нәрсе сатып алайын» деген ой көпшілікке таныс. Мұндай сәттік қуаныш уақытша ғана әсер береді, бірақ нақты қажеттілікті өтемейді. Ғылымда бұл «эмоциялық шығын» деп аталады. Стрессті жеңудің дені сау жолдары болмаған кезде, адам артық ақша шығындап қояды.
Одан бөлек, адам көбіне бүгінгі ләззаттан бас тартқысы келмейді. Қысқа мерзімді қуаныш болашақтағы тұрақтылықтан маңыздырақ болып көрінеді. Жаңа телефонды қазір сатып алып, алдағы бірнеше ай қарызға батуға келісу осының айғағы. Мұндай жағдайда ұзақ мерзімді пайданы ойлау екінші орынға ысырылып қалады.
Әлеуметтік қысым да артық шығынның үлкен себебі. Адам көбіне өзі үшін емес, өзгелердің бағасы үшін ақша жұмсайды. «Әріптестерім жаңа көлік алды, мен де қалмайын» немесе «Достарым қымбат мейрамханада отыр, мен де баруым керек» деген ойлар артық шығынға итермелейді. Әлеуметтік желілерде жарияланған әдемі суреттер мен сәнді өмір салты тұтыну әдеттерін өзгертеді де, адам «қалмауға» тырысып, жоспарсыз ақша жұмсайды.
Ақшаны үнемдей алмаудың тағы бір себебі – бала кезден дұрыс қаржылық дағды қалыптаспауында. Көп отбасында ақша туралы ашық әңгіме айтылмайды, ал жинақтау мәдениеті мүлде үйретілмейді. Сол себепті адам ересек жасқа жеткенде де қаржысын жоспарлауды білмей, табыс көбейсе де шығынды ұлғайта береді.
Бұған қоса, психологиялық кедергілер де бар. Кейбір адамдардың санасында «ақша бәрібір жиналмайды» деген сенім орныққан. Бұл ой әрекетке кедергі болады. Сондай-ақ қарызға, несиеге үйреніп алу да қауіпті. Қарыз қолжетімділікті сездіргенімен, болашақ табысты алдын ала жұтып қояды. Уақыт өте келе адам ақшаға деген сенімін жоғалтып, жинақтау мүлде мүмкін емес деген ойға бекінеді.
Үнемдеуді бастау үшін ең алдымен өз әдетін түсіну қажет. Сатып алмас бұрын «бұл маған шынымен керек пе?» деп ойлану, бюджетті жоспарлау, эмоцияға ерік бермеу – маңызды қадамдар. Ал сенімді өзгерту одан да маңызды: «ақша бәрібір жиналмайды» емес, «аздан болса да көбейеді» деген көзқарасты қалыптастыру қажет.
Осылайша, ақшаны үнемдей алмаудың себебі табыстың жеткіліксіздігінде емес, адамның мінез-құлқында жатыр. Эмоцияға берілгіштік, әлеуметтік қысым, қаржылық сауаттың болмауы – барлығы да қалтаға әсер етеді. Сондықтан қаржыны басқаруды үйренумен бірге, психологиялық сауаттылықты дамыту қажет. Ақша – тек есеп емес, ол адамның ойы мен әдетінің айнасы.