Бұл жоба әрбір адамның ойлау қабілетін, логикасын, креативтілігін және кәсіби бейімділігін кешенді түрде зерттейді. Руханияттың цифрлық кеңістігіне жаңа леп әкелген платформаның авторы – Ш.Есенов атындағы университеттің аға оқытушысы, PhD докторант Бақтыбай Жайлауов. Айтуынша, тың жобаны дайындаудағы мақсаты – қоғамдағы әр адамның ойлау, түйсіну, пайымдау қабілетін ұлттық таным тұрғысынан анықтап, талантты жастарды әділ бағалау, олардың білім жолындағы бағытын айқындауға көмектесу.
Аталған платформа – Қазақстанда алғаш рет жасалған ұлттық интеллектінің жаңа үлгісі. Жоба авторының айтуынша, бұл – тест емес, тұтас жүйе. Яғни, IQ Test Center тек балл қойып қана қоймайды. Талдап, кеңес береді, трендтерді бақылап отырады. Бағдарлама білім беру ұйымдарына, өңірлік басқармаларға, университеттерге арналған нақты индикаторлар ұсына алады. Мәселен, белгілі бір аймақтағы оқушылардың логикалық және аналитикалық ойлау деңгейінің кеңістік-уақыттық талдауын жасауға болады. Бұл тіпті білім беру стратегиясын түзетуге себеп болуы мүмкін.
– Президент Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің биылғы «Жасанды интеллект дәуіріндегі Қазақстан» атты Жолдауында адами капиталды дамытуға, білім беру мен кадр саясатын түбегейлі жаңғыртуға бағытталған нақты міндеттер қойды. Мемлекет басшысы атап өткендей, жасанды интеллект тек экономиканың емес, қоғамның барлық саласын өзгертетін қозғаушы күшке айналмақ. Ал осындай дәуірде басты құндылық – ұлттың интеллектуалдық әлеуеті. Осы орайда біз жаңа бастама көтердік. Бұл – IQ Test Center атты ұлттық интеллектуалдық диагностика және дамыту орталығын ашу. Жоба – жай платформа емес, ұлттық интеллект брендін қалыптастыратын қозғалыс. Ертең әр мектепте, университетте, тіпті жұмыс орнында IQ-паспорты болуы қалыпты дүниеге айналады. Біз бүгін соның негізін қалап жатырмыз, – деді жоба авторы.
Ұлттық білімді дамытудағы тың бастама
IQ Test Center-дің қазіргі нұсқасы 15 жастан жоғары қатысушыларға арналған. Болашақта балаларға, жоғары сынып оқушыларына, мемлекеттік қызметкерлерге арналған нұсқаларын шығару жоспарлануда. Бұл жүйені кәсіби бағдар беруге, дарынды балаларды анықтауға, адами ресурс жоспарлауға қолдануға болады, – деді жоба авторы.
IQ деңгейін көтеру үшін арнайы жаттығулар да бар. Ең жақсы жаттығу – классикалық көркем әдебиетті оқу. Бұл – ақыл-ойға арналған нағыз фитнес. Логика, қиял, ойлау, жады – бәрі дамиды. Сол себепті IQ Test Center базасында әдебиетке негізделген арнайы білім беру бағдарламасын жасадық. Бұл – сананы күшейтетін жүйелі әдістеме. Қазір жобаның жұмыс істейтін MVP-нұсқасы бар. Оған арнайы эксперимент жүргізілді, алғашқы аналитикалық нәтижелер де алынды. Автордың айтуынша, пайдаланушылар өз нәтижелерін көріп қана қоймай, оларды өңір, сала, жас санаттары бойынша салыстыра алады. Келесі қадам – ауқымды масштабтау. Бақтыбай Жайлауовтың тырнақалды жобасы мемлекеттік қолдауға бағытталған коммерциялық жоба. Яғни, коммерциялық бөлігі – жобаның өзін-өзі қаржыландыру тетігі. Бірақ басты миссия – стратегиялық қоғамдық платформаға айналу болғандықтан, өнертапқыш Astana Hub-тың Startap Orda, AI-Sana, «Инновациялық жобалар» сияқты бағдарламаларына қатысып, мемлекеттік құрылымдармен әріптестік орнатып жатқанын негізге алды.
– Президент айтқандай, жасанды интеллект – мемлекеттік дамудың стратегиялық басымдығы. Біз осы бағытқа үлес қосуды көздейміз. Осыған орай Astana Hub пен Mangystau Hub акселерациясынан өттік. Идеямыз Президент Жолдауында айтылған стратегиялық бағыттармен толық үндеседі: жасанды интеллект, білімдегі теңдік, адами капитал, дарындарды ерте анықтау. Сондықтан бұл жоба – ұлттық интеллектуалдық брендтің негізі деп айтуға да толық негіз бар, – деді Б. Жайлауов.
Ұлттық IQ стандарты нағыз ноу-хау. Жоба авторының айтуынша, бастаманың маңызды мақсаттарының бірі – Mensa халықаралық қауымдастығымен серіктестік орнатып, олардың лицензиясын алу. Бұл қадам қазақстандық өнімді жаһандық зияткерлік кеңістікке шығарып, халықаралық интеграция аясында бірлескен жұмыстарды жалғастыруға мүмкіндік береді. Сондай-ақ Mensa тестін қазақтың ұлттық танымына бейімдеу де жобаның негізгі бағыттарының бірі саналады. Қазір Mensa тестін тапсыру құны 60-100 мың теңге аралығында. Ал серіктестік жүзеге асқан жағдайда, бұл қызметті отандық пайдаланушыларға үш есе төмен бағамен ұсыну жоспарланып отыр. Сонымен қатар жобаның авторлық тестін тапсырып, ақыл-ой деңгейін ұлттық форматта бағалауға мүмкіндік бар. Бұдан бөлек, тест IQ-мен қатар EQ, креативті ойлау, кәсіби бейімділік, когнитивтік рефлексия, тұлғалық қасиеттерді қамтиды, яғни толық 360° диагностика жасайды. Бұл EdTech пен HR салалары үшін таптырмас құрал. Бұл – еліміздегі алғашқы интеллектуалдық экожүйе, өйткені бұған дейін Қазақстанда тіліміз бен дүниетанымымызды ескеретін жүйе бұрын болмаған.
– Білім саласында жұмыс істейтін адам ретінде шетелдік тесттерге тым тәуелді екенімізді байқадым. «Неге Қазақстанда әлі күнге дейін өз IQ-орталығы жоқ?» деген сауалға жауап бергім келді. Біздің мәдениетімізге бейімделмеген, тілді, менталитетті білмейтін тесттік құрылымдар ғана бар. Сөйтіп, интеллектуалдық тәуелсіздікке жасалған алғашқы қадамға кірістік. Жобамызды Цифрлық даму және жасанды интеллект министрлігіне таныстырдық. Вице-министр Дмитрий Мун сайт пен мобильді қосымшаға жауапты серіктесімді жеке қабылдап, суперкомпьютерлер мен жоғары технологиялар тұрғысынан қолдау көрсететінін айтты. «IQ Test Center – қазақша ойлайтындар үшін!» деген ұранымыз жобаның ғана емес, жаңа дәуірдегі ұлттық дамудың да кредосы болмақ, – деді ол.
Заманауи білім мен технологияның синтезі
Қазіргі таңда IQ Test Center-дің жасалуы білім беру және цифрлық технологиялар саласындағы маңызды серпіліс ретінде бағаланып отыр. Сарапшылардың пікірінше, жоба тиісті деңгейде жүзеге асса, ол инновацияға ашық, білімге бағытталған және болашақтың сын-қатерлеріне дайын жаңа буынды даярлау жүйесінің құрамдас бөлігіне айналады. IT маманы, аналитик Тимур Бектұр қазақ тіліне бейімделген интеллектуалдық тест жүйесінің инновациялық мазмұнының, нарықтағы бәсекелік артықшылығы және әлеуметтік маңызының ерекше екенін айтты. Айтуынша, Қазақстанда әлі күнге дейін ресми IT орталықтар жоқ, сондықтан бұл бастама жаңа нарықтың есігін ашатын тың жоба саналады. Жоба офлайн және онлайн форматтағы тестілеуді біріктіре отырып, заманауи цифрлық платформалар негізінде жұмыс істеуді көздейді. Бұл тәсіл EdTech саласында айтарлықтай серпіліс жасауға мүмкіндік береді.
«Жыл сайын мыңдаған түлек пен студент кәсіби бағдар мен интеллектуалдық бағалауға мұқтаж. Мұндай құралдың қажеттілігі жоғары. Сол сияқты компаниялар үшін де бұл қызметтің практикалық құндылығы зор. Біз, IT саласында 15 жылдық тәжірибесі бар аналитик, ағартушы маман ретінде, «IQ тест орталығы» (IQ Test Center) жобасымен танысып, оны Қазақстандағы білім беру, психология және EdTech салаларын тоғыстыратын заманауи әрі өзекті бастама деп бағалаймыз», – дейді Т.Бектұр.
IQ Test Center бастамасы Президент Жолдауында көрсетілген бірнеше негізгі міндетке тікелей жауап береді. Мәселен: «мектеп оқушыларына жасанды интеллект негіздерін оқыту». Интеллектуалдық жүйе жасанды интеллектті тәжірибелік тұрғыда қолдануға мүмкіндік береді; «Кадрларды бағалау және іріктеу жүйесін толық цифрландыру». Жоба осы бағыттағы нақты қадам болмақ; «Адами капитал – басты құндылығымыз» деген талапқа сәйкес, бастама ұлттың интеллектуалдық әлеуетін көтеруге бағытталған. Жоба авторының айтуынша, бастаманың ең маңызды қыры – оның зияткерлік меншік ретінде заңдық тұрғыда қорғалуы. IQ Test Center идеясының жалғыз авторы әрі толық құқық иесі – Бақтыбай Жайлауов. Жобаға қатысты барлық материал, концепция, әдістемелік құрылым, тест сұрақтары, сертификат үлгілері, логотип пен бренд элементтері уақытында тіркеліп, сақталған. Инновациялық жоба Astana Hub-қа ресми стартап ретінде ұсынылып, Qazpatent арқылы авторлық куәлік алынған. Б.Жайлауовтың айтуынша, бұл шаралар жобаны көшіруден, заңсыз пайдаланудан және авторлық құқықбұзушылықтан қорғайды. Кез келген серіктестік, мемлекеттік немесе жекеменшік ұйыммен жұмыс істегенде, авторлық үлес келісімшарт арқылы бекітіледі. Айта кету керек, жоба ғылыми-әлеуметтік мәнге ғана ие емес, экономикалық тұрғыдан да тұрақты жүйе. Әрбір тест өткізілген сайын, сертификат берілген сайын немесе онлайн қызмет көрсетілген сайын, авторлық үлесіміз (роялти) есептеліп отырады. Лицензиялау, франшиза және консалтинг қызметтерінен де пайыздық үлес қарастырылған. Бұл модель жобаға өміршеңдік беріп қана қоймай, зияткерлік еңбектің құнын арттыруға үлес қосады.
Yessenov University магистранты Асан Шақабаев – IQ тестті қазақ тілінде алғаш тапсырғандардың бірі. Ол тест тапсырмаларында қазақы дүниетаным элементтері бар екенін, тест тапсыру процесі жеңіл, түсінікті әрі заманауи форматта жасалғанын айтып берді.
– Халықаралық тесттер қазақы танымның ерекшелігін қамти бермейді. Сондықтан IQ Test Center-ге барып, ұлттық контекске бейімделген жүйеде тест тапсыру – өзім үшін де, ғылыми ізденісім үшін де пайдалы болды. Ең бірінші, бұл тесттің қазақ тіліне, қазақы ойлау логикасына бейімделгеніне қуандым. Қазақтың мақал-мәтелдері, логикалық жүйесі, ұғымдық құрылымы өзгеше ғой. Батыстық тесттер бұл ерекшеліктерді ескермейді. Ал жаңа IQ Test Center жобасы бұл олқылықтың орнын толтырады. Қазақ қоғамы әлі күнге дейін талант пен еңбекті толық бағалай алмай отыр. Біреу ақылды ма, жоқ па – оны сезіммен емес, нақты өлшеммен анықтау керек. Батыстың тесттерін көшіре салу дұрыс емес, өйткені бізде ойлау құрылымы, тілдің әсері, мәдени код мүлде бөлек. Егер біз адамның ақыл-ойын өз болмысымызға сай өлшей алсақ, қабілетті жастарды ерте анықтап, оларға жол ашамыз, – деді магистрант Асан Шақабаев.
Президент «Ғылым мен білім – әлемді өзгерте алатын басты күш. Ғылым өмірге нақты әсер етуі керек», деді. IQ Test Center – білім мен ғылымды қоғаммен цифрлық трансформация арқылы байланыстыратын нақты құрал. Сондықтан жоба авторы: «Президенттің сөзі – біздің жұмысымызға берілген идеологиялық қолдау» деген қағиданы ұстанады.
Ойлау мәдениетін қалыптастыруды мақсат еткен жоба авторы жаттап өсуге бейім ұрпақты ойлайтын, жасайтын, ойлап табатын адамдардың қатарына қосқысы келеді. Ол үшін Big Data мен жасанды интеллект көмегімен әр адамның интеллектуалдық даму траекториясын құруға болады. Өнертапқыш үшін бұл кезектегі стартап емес, миссия саналады. Экономиканы сандармен, ғылымды формуламен, демографияны статистикамен өлшейміз. Енді ұлттық интеллектті де дәл өлшейтін уақыт келген сыңайлы.
Сымбат БАУЫРЖАНҚЫЗЫ