Карантинге байланысты халықтың жүріс-тұрысы барынша шектеліп, көптеген кәсіпорын мен мекеменің жұмысы тоқтады. Қашықтан жұмыс істеуге көшкендер көбейді. Мамандар бұл әдістің тиімділігін бұрыннан айтып жүр. Мәселен, швед ғалымдары 20 мың адамға зерттеу жасап, кеңсеге ұзақ жүріп бару ұйқы сапасына әсер етіп, шаршау мен қажуға әкеп соғатынын анықтапты. Айталық, егер сіз А пунктінен В пунктіне жетуге күніне 1 сағат жұмсасаңыз, денсаулыққа зиян тигізу ықтималдығы 20-60 пайызға өседі. Сондай-ақ қашықтан жұмыс істеу теріс әдеттерден тезірек арылуға септеседі. Яғни, алкогольмен бетпе-бет келу 1,5 пайызға, темекі тарту 2 пайызға азаяды екен.
Әрине, ерте ме, кеш пе, пандемия дауылы басылады. Бұдан да өтеміз, көбіміз аман қаламыз, бірақ әлем өзгереді. Өйткені жайшылықта жылдар бойы талқылайтын шешімдер қазір бірнеше сағатта қабылданып жатыр. Әлемге әйгілі философ Юваль Ной Хараридің пікірінше, дүниежүзі әлеуметтік эксперимент алаңына айналған. «Елдің бәрі үйде жұмыс істесе, экономиканы қайтеміз? Бүкіл оқу орындары онлайнға көшсе, білім беру жүйесі қайда барады? Былайғы уақытта мұндай эксперимент жасауға ешкімнің дәті жетпес еді» деп пайымдайды ойшыл.
Рас, қашықтан жұмыс істеу жүйесін түбі үйренуге тиіс едік. Төтенше жағдай килікпегенде әрнені бір сылтауратып жүре берер ме едік, кім білсін?!
Сонымен, онлайн-бизнесті қандай болашақ күтіп тұр? Сарапшыларға сөз берейік.
Ахметбек НҰРСИЛА,
«Бизнес бастау» кәсіпкерлік мектебінің жетекшісі:
– Онлайн дегеніміз – адамның бір жерде отырып, басқа жақпен хабарласуы. Бұл туралы 100 жылдан астам уақыт бұрын Ыбырай Алтынсарин:
«Өнер, білім бар жұрттар
Тастан сарай салғызды,
Айшылық алыс жерлерден
Көзді ашып-жұмғанша
Жылдам хабар алғызды» деген. Сол кезде Бірінші өнеркәсіптік революция болды ғой. Ал мына онлайн дегеніміз – Үшінші өнеркәсіптік революция. Екінші революция электр энергиясы шыққан кезде жүзеге асты. Осыдан 6 жыл бұрын мен Билл Гейтстің бір сөзін оқығанмын: «Егер сенің бизнесің интернетке кірмесе, онда сенде бизнес болмайды», – дейді миллиардер. Сол кезден бастап мен осы мәселені зерттеуге кірістім, насихаттай бастадым және өзім де қолдануға көштім. Онлайнның ең тиімділігі – онда шекара жоқ. Бизнес деген – талас, бизнес деген – соғыс, біреудің ақшасын біреудің алуы, кәсіпкерлер арасындағы бәсеке. Біз Қазақстандағы электронды коммерцияны, OLX, Satu.kz, Krysha.kz, Kolesa.kz, Kiwi-әмиян сияқты миллиардтаған долларды айналдыратын жобалардың бәрін Ресей мен Украинаның қолына беріп қойдық. Олар сол жақта отырып алып, еліміздегі ақшаны онлайн арқылы сапырып әкетіп жатыр. Мұны бес жылдан бері айтып келемін. Қазақтар, әсіресе жастар онлайн-жүйені меңгеріп, сауданы да қолға алып, қызмет көрсету саласын игеруге тиіспіз. Бірақ көпшілік сөзіме құлақ аспады. Онлайн жұмыс істеу деген не? Бұл – бірінші SMM-ді үйрену. Біреулер Instagram-ға ішкен-жегенін салады, ал онлайн-кәсіпкерлер өзінің бизнесін тұтынушыға жеткізеді. Білім беру саласында қарапайым домбыра үйренуден бастап спорт болсын, психология болсын, математика мен физика болсын, кез келген білімді үйде оқытуға болады. Оның тиімділігі – барып-қайтуға уақыт шығындамайды, оның ақысы да аз, өйткені бір маман 10 адамға дейін, 100 мың адамға дейін қызмет көрсете алады. Осыған ертерек көшуіміз керек еді. Былайша айтқанда, адамзат бұған дейін ат арбамен, өгіз арбамен жүк тасыса, одан кейін Ыбырай Алтынсарин: «Аты жоқ құр арбаны Мың шақырым жерлерге, Күн жарымда барғызды» деп дәріптесе, қазіргі онлайн – тағы да бір қадам ілгері басу. Амал қанша, жастарымыз оны игеруге асықпайды. Бүгінде WhatsApp, Instagram, YouTube болмаса, қалай жұмыс істер едік, халықты қалай хабарландырар едік, өзіміз қалай қатынасар едік? Біз түгіл етпен, сүтпен сауда-саттық қылатын адамдар да онлайнды білсе, жұмысы жүрер еді. Бұл – заман талабы. Мына карантин соны бізге шапшаң түсінуге мәжбүрледі. Не нәрсенің де артынан жақсылығы болады, осы жағдайды біз оңтайлы пайдаланғанымыз жөн.
Мейірбек БЕРДІБАЙҰЛЫ,
Shonbay Online университетінің директоры:
– Қазір көптеген азамат мына карантинге байланысты жұмысынан айырылып қалды, табысы азайды. Сондықтан бұл – керемет мүмкіндіктің бірі. Себебі адамдар бизнесімді ашып алсам ғой деп армандайды. Қазір сол сәт келген сияқты. Онлайн-бизнес көп қаражат пен ресурсты талап етпейді. Бүгінде өзіңізге ұнайтын саланы таңдап, сол сала бойынша бір мамандықты игеріп алуыңызға, онлайн-кәсіпкерлік, жеткізу қызметтері сынды неше түрлі қызмет түрлерін ашуыңызға болады. Онлайн-мамандықты меңгеру өте оңай. Қазақстанда болсын, шетелде болсын, өзіміз жан-жақтан үйреніп жатырмыз. Себебі қазір 4 жылдық білім жетпейтінін, қосымша әртүрлі мамандық қажет екенін түсіндік. Соның бірі – интернет-маркетолог мамандығы. Кәсіпкерлерге де осы интернет-маркетологтар қатты қажет. Өйткені бизнес онлайнға ауыспайынша ұзаққа бара алмайтынын және мол табыстан айырылатынын бәрі түсінді. Мына дағдарыс біткеннен кейін көбі маркетолог іздей бастайды. Келесі дағдарыста осы жағдайдың қайталанғанын ешкім қаламайды. Одан кейінгі тағы бір жолы – бүкіл әлемде трендке айналған, Қазақстанға да соңғы жылдары келе бастаған бизнес саласы – өз білімің мен тәжірибеңді басқалармен бөлісу арқылы табыс табу. Мысалы, сіз бірнеше жылдан бері мықты журналист болып жұмыс істейсіз, журналистиканы басқаларға үйретумен айналысыңыз. Оның ішінде дұрыс жаза білу, копирайтинг жасасудың қыр-сырын көрсетіңіз. Қысқасы, білім-білігіңді ақшаға айналдыратын уақыт жетті.
Карантин, дағдарыс дейміз, бірақ осының арқасында мамандар әлеуметтік желілерге шығып, жеке брендін дамытып жатыр. Аз қаражат талап ететін бизнес түрі – үйге барып көрсететін қызметтер. Ол шаштараз, визажист, жеткізу қызметтері болуы мүмкін. Қазақтардың арманы көп қой. Карантин уақыты тамаққа үйден тапсырыс беруге дағдыландырады. Адамдар осыған үйреніп қалады да, карантин біткен соң да ары қарай тапсырыс береді, тоқтамайды. Жеткізу қызметі өте қатты қарқын алды. Glovo, Яндекс, Old Wolt деген сияқты жеткізу қызметтері нарыққа кірді. Одан кейін фитнес-тренерлік пайдалы. Мысалы, менің таныстарым бар. Zoom деген видеоконференция ұйымдастырып, өз тұтынушыларына онлайн түрде жаттығу жасатып жатыр.
Баян ҒАБДОЛЛАҚЫЗ,
бизнес-жаттықтырушы:
– Бүкіл әлем карантинде отырған шақта әркім бұл жағдайды әртүрлі қамдайды. Кейбірі, мысалы, қайғы-мұңға, негативке салынып, өшіп, күйіп кетуі де мүмкін. Ал кейбірі әр сәттен, әртүрлі жағдайдан мүмкіндік тауып, соны пайдаланып, керісінше, өзінің дамуына, алға қарай жылжуына алғышарт қалыптастырады. Жалпы, адамдарға менің кеңесім – кез келген нәрседен, тіпті осы үйде отырған қалпымыздан да плюс көріп, оны өзіміздің белгілі бір қырларымызды, жұмысымызды, бизнесімізді жетілдірейік. Бұған дейін бизнесті жүргізу барысында адамдарды дәмханаға, кофеханаға немесе мейрамханаға шақырып, сол жерлерде жүзбе-жүз кездесетінбіз. Қазір ондай мүмкіндік жоқ, бірақ мүмкіндік жоқ деп отыруға тағы болмайды. Себебі уақыт өтіп жатыр, бизнесті дамыту керек. Біз оның барлығын онлайнға көшірдік. Бүгінде гаджет, компьютер, смартфон, Zoom бағдарламалық құралы немесе inCruises кабинеті бар. Тікелей онлайн-презентация ұйымдастыра бересіз. Оған сауатыңыз жетпесе, қарапайым WhatsApp-ты қолданыңыз. WhatsApp-тың өзінде түрлі жиналыс өткізіп, мәселелерді талқылау қиын емес. Кімде-кім жұмыс істегісі келмесе, сылтау іздейді, ал жұмысты алға жылжытам десе, мүмкіндік іздейді.
Дайындаған
Еркебұлан НҰРЕКЕШ