«Саланы қаржыландыру көлемін қажетті көлемнен 50%-ға дейін, нақтырақ айтсақ 250 млрд теңгеге дейін ұлғайту қажет. Астық жинау науқанына керек қаражат есебімен қосқанда – 400 млрд теңгеге дейін. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары көктемгі және күзгі кезеңдерде ақша қаражатына аса мұқтаж. Сондықтан біз мамыр айына дейін төлеуге жоспарланған барлық субсидияларды беруді сұраймыз. Бұл ауыл шаруашылығы кәсіпорындарына егіс егу және егін жинау жұмыстарында қажетті компоненттерді алдын ала сатып алуға мүмкіндік береді, сол арқылы елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етеді».
Аталған мәселелер жедел мерзімде пысықталып, ауыл шаруашылығы кәсіпорындары алдағы күндері нәтижелерін көреді деп үміттенеміз. – Президент агроөнеркәсіп саласындағы шаруашылықтарға 70 млрд теңге бөлінетінін айтты. Дегенмен фермерлер мемлекеттен берілетін көмек қаражаттың дер кезінде жетпейтінін жиі айтады. Жалпы, агроөнеркәсіпті қаржыландыру жүйесіне қандай өзгерістер жасалуы тиіс деп ойлайсыз? – Иә, қаржыландыру, дәлірек айтқанда қаражаттың жаппай тапшылығы – біздің АӨК саласы үшін негізгі сын-қатер.Саланы қаржыландыру көлемін қажетті көлемнен 50%-ға дейін, нақтырақ айтсақ 250 млрд теңгеге дейін ұлғайту қажет. Астық жинау науқанына керек қаражат есебімен қосқанда, 400 млрд теңгеге дейін. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары көктемгі және күзгі кезеңдерде қаражатқа аса мұқтаж.Сондықтан біз мамыр айына дейін төлеуге жоспарланған барлық субсидияларды беруді сұраймыз. Бұл ауыл шаруашылығы кәсіпорындарына егіс егу және егін жинау жұмыстарында қажетті компоненттерді алдын ала сатып алуға мүмкіндік береді, сол арқылы елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Ал мал шаруашылығына келсек, жыл аяғына дейін берілуге тиіс ақша көлемінің 70%-на жуығын мамыр айына дейін, өтінім берілген көлемнің өндірісі кепілдігімен төлеуге болады. Бұл малшыларға жем-шөпті алдын ала сатып алуға мүмкіндік береді. – Үкімет азық-түлік бағасын ұстап тұру үшін әлеуметтік маңызы бар өнімдердің 9 түрін айрықша бақылауға алды. Бұл – төтенше жағдай аяқталғанша, яғни пандемияның беті қайтқанша жасалған қадамдар. Десе де, аграрлы әлеуеті бар мемлекет бола тұра, азық-түлік құны жыл сайын өсуде. Бағаны тұрақтандыруда агробизнес пен тұтынушы зиян шекпеуі үшін нарықты реттеудің қандай да бір жолы бар ма? – Дайын өнімнің құны неден қалыптасатынын түсіну үшін, мал шаруашылығы саласына мысал келтірейін. Мәселен, төмендегі сандарға назар аударайық: – 15-тен 40%-ға дейін. Бұл– делдалдар мен бөліп сатушылар үлесі. Оның ішінде логистика, сақтау, сауда орындарын жалға алу шығындары; – 5-тен 10%-ға дейін. Бұл– айналым қаражаты бойынша сыйақы төлеу; – 40-тан 60%-ға дейін – жем-шөп құны (мал шаруашылығында); – 10-нан 25%-ға дейін. ЖЖМ (дизель отыны) құны, жемді қосқанда. Осылайша, мен жоғарыда атап өткен шаралар (АӨК-нің қаржыландыруды арттыру, форвардтық сатып алулар, ЖЖМ бағасын төмендету) фермерлерге өнімнің өзіндік құнын төмендетуге көмектеседі. Сондай-ақ біз қалаларда қолданыстағы көтерме базарлар мен супермаркеттерден басқа баламалы фермерлік базарлар жәрмеңкелерін құруды ұсынамыз. Фермер өз жағынан тек өнімді жеткізу мен сату орнын жалдау шығындарын төлейді. Сонымен қатар төтенше жағдай кезінде енгізілген Үкіметтің кейбір шектеу шаралары аграрлықтар арасында аса танымал емес. Бірінші кезекте, бұл – өнімнің кейбір түрлерін экспорттауға тыйым салу. – Айтпақшы, ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспортына тыйым салынған сайын қауымдастықтар мен бірлестіктер оған қарсы шығып, уәждерін келтіріп жатады. Жыл басында ет экспортына шектеу қойылған кезде де сіздердің бірлестік онымен келіспейтінін білдірді… – Мен сізге мынаны айтайын. Елімізде «тұтынушы дорбасы» дейміз ғой, күнделікті ішіп-жемге керек азық-түлік өнімдерінің көпшілігі Қазақстанда жеткілікті мөлшерде өндіріледі, олар бойынша нарық 95%-ға қамтамасыз етілген. АӨК өнімдерін экспорттауға тыйым сала отырып, Үкімет шаруа кәсіпорындарын экспорттан түсетін валюталық пайдадан айырады және сол арқылы ауылдық жерлерде жаппай жұмыспен қамтуға соққы жасайды. Енді ішкі өндіріс көлемі туралы айтайын. Неге біздің астық шаруашылығы саласының өкілдері, диқан қауымы экспорттық шектеуге келіспейді? Өйткені Қазақстан астық дақылдары экспортынан үлкен әлеуетке ие. Былтыр егіннің түсімі аз болғанның өзінде арпа мен бидай, ұн сатып, бюджетке қаржы түсірді. Статистикаға сүйенсек, қазіргі күні 6 млн тоннадан артық азықтық бидай сақтаулы тұр. Яғни, күзгі жиын-терімге дейін артығымен өнім бар. Ал ет өндірісіне келсек, ішкі қажеттілікті толық жабуға қол жеткіздік. Әрине, импорт бар, бірақ аз көлемде. Жалпы, әлемде сырттан ет сатып алмайтын мемлекет жоқ. Ол – нарықтағы балансты ұстаудың жолы. Әсіресе, өңделген өнім, консервіленген тауарды дайындауда отандық өнім үлесін көбейте түсу қажет. Дегенмен артық өнімді өзімізде ұзақ сақтай алмаймыз, сапасына, бағасына әсер етеді.
Демек, экспортқа тыйым салу құралының орнына квоталау тетігін енгізу қажет, ол ішкі нарықтың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді және қиындықсыз артық өнімдерді сатуға мүмкіндік береді. Үкімет біздің сөзімізге құлақ түріп, жақын арада квоталау жүйесін енгізеді деп үміттенеміз.
– Жақында «Қазақстанның Ет одағы» ұйымы агроөнеркәсіп кешенін дамытудың 10 жылдық бағдарламасын жасауды ұсынған болатын. Сіздер ұсынған жобадағы кезек күттірмей қолға алынуы тиіс басты жұмыстар қандай?
– Бірінші кезекте бізге АӨК саласында тұрақтылық қажет. АӨК даму бағытының тұрақтылығына сенімділік болған кезде фермерлер мен шаруа қожалықтары агробизнесті дамыту бойынша ұзақмерзімді жоспарларды құра алады.
Сондай-ақ бұл 1,5-2 жыл бойы қандай да бір елге инвестициялау туралы шешім қабылдайтын шетелдік инвесторлар алдында тиімді. Ал біздің елімізде жыл сайын ауыл шаруашылығындағы ережелер мен нормалар өзгеріп, қайта жазылуда. Тіпті, біз, салалық қауымдастықтар, кейде осындай өзгерістерді талқылаудан тыс қаламыз.
Сондықтан біздің Үкімет салалық қауымдастықтармен бірлесе отырып, АӨК дамытудың 10 жылдық бағдарламасын әзірлеп, заң ретінде қабылдау сұрағын созбауға шақырамыз.
Екінші маңызды шара – жер қатынастарын реттеу: ауыл шаруашылығы жерлерін алуға қолжетімділікті оңайлату, пайдаланылмайтын жерлерді қайтару тиімділігін арттыру, жерді жалға алу құқығы нарығын іске қосу, жерді қосалқы жалға беруге тыйым салу. Осының бәрін IT технологиялар арқылы жасауға болады.
Әкімдіктер ауыл шаруашылығы жерлерінің алқабын дербес әзірлеп, кейіннен автоматтандырылған механизм арқылы беруі тиіс. Мұны жүйелі түрде жоспарлау қажет, инфрақұрылымды, жолдарды көздей отырып, тірек ауылдарды дамыта отырып.
Үшіншіден, тірек ауылдарды қаржыландыру көлемін, инфрақұрылымға инвестициялар мөлшерін ұлғайта отырып, әрбір тұрғынға тұратын жеріне (ауыл/қала) қарамастан, бюджет шығындарының нормативтерін теңестіру қажет. «Ауыл – ел бесігі» бағдарламасына осы тірек ауылдар үшін жұмыс орындарын құратын, бизнестің ауылдық инфрақұрылымға жұмсаған шығындарын өтеуді көздейтін толықтырулар енгізуге болады. Бұл қаражатты неғұрлым тиімді бөлуге, жобаларды іске асыру уақытын қысқартуға мүмкіндік береді.
– Қазақстан астық дақылдары экспорты жөнінен алдыңғы ондыққа кіретін мемлекет. Біздің бидай мен ұн негізінен Орталық Азияда, Иран мен Қытайда сұранысқа ие. Кейінгі жылдары ет экспортынан да үлкен қадамдар жасалып, сиыр еті экспортының көлемі артты. Ет экспортын әртараптандыруда еліміздің мүмкіндігі қандай?
– Иә, соңғы жылдары сиыр еті мен қой етінің экспорты өсті. Бұл ең алдымен, 2018 жылдан басталғанетті мал шаруашылығын дамыту ұлттық бағдарламасы тиімділігінің көрсеткіші. Біз бұл көрсеткіштерді тек қана арттыруға ниеттіміз.
Сондай-ақ экспорттық мал шаруашылығын дамытудың басқа да жолдарын көріп отырмыз. Ол – шошқа еті. Қытай №1 шошқа етін импорттаушы болып саналады және оны тұтыну жыл сайын ұлғаяды. Қазақстан қазірдің өзінде Қытайға шошқа етін экспорттауға рұқсат алды және біздің шошқа шаруашылығы өнімдерін өндіру мен экспорттаудың жақсы деңгейіне шығуға барлық мүмкіндігіміз бар. Ең бастысы, жаһандық инвесторларды қысқа мерзімде тарту және мемлекеттік қолдау шараларын алдын ала пысықтау. Инвесторларға салықтар мен субсидиялар бойынша ешқандай жеңілдіктер керек емес.Оның орнына инвесторларға ұсынатын дайын инфрақұрылымы бар жобаны іске асыру үшін дайын алаңдарды бөлуді және өткізу кепілдігін, ветеринариялық тәуекелдердің жоғын, шикізаттың болуын, логистиканы және т.б. қарастыратын кәсіби әзірленген бағдарламаны қарастыру қажет. Мұның бәрі қаржылық жеңілдіктерден де жақсырақ болады.
Сонымен қатар экспортқа бағытталған шошқа еті өндірісін дамыту ауылдық кәсіпорындар мен тұрғындар үшін валюталық түсім әкеледі және ел тұрғындарының азық-түлік қауіпсіздігіне нұқсан келтірмейді.
– Тағы да азық-түлік бағасына оралсақ. Қазақстан – екі үлкен мемлекет Ресей мен Қытайдың ортасында орналасқан ел. Оңтүстігіміздегі бауырлас елдердің демографиялық өсімі де жақсарып келеді. Яғни, ауыл шаруашылығы өніміне үлкен нарық, сауда алаңын алыстан іздеудің аса қажеті жоқ. Сырттан сұраныс артқан сайын отандық тауардың бағасы қымбаттайтыны белгілі. Дегенмен өзіміздің тұтынушылардың мүддесін де ескеруіміз керек. Кейбір мемлекеттерде әлеуметтік карточкалар жасалады. Яғни, әлеуметтік тұрғыдан аз қамтылған топқа жеңілдік жасау. Ішкі, сыртқа нарықты есептегенде, азық-түлік қауіпсіздігі тұрғысынан қандай механизмдер жасалуы керек?
– Иә, дұрыс. Біздің бірлестік Мемлекет басшысының атына жолдаған ұжымдық хатта да халықтың осал топтары үшін азық-түлік тауарларына, көлік және денсаулық сақтау қызметтеріне әлеуметтік карталар енгізуді ұсындық.
Яғни, барлық өнімнің бағасын субсидиялауға және бақылауға тырысудың қажеті жоқ. Бұл бюджет үшін қымбат және кәсіпкерлерге зиян келтіреді. Оған қарағанда нақты мұқтаж адамдарға көмек беру арзанырақ. Бұл тәжірибе 50 жылдан астам уақыт бойы АҚШ-та кеңінен қолданылады.
Біз отандық ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер ретінде ішкі азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажет екенін түсінеміз. Бірақ жыл сайын біз өндірісті дамытуға және артық өнімді экспортқа сатуға ұмтыламыз.Бұл ауыл шаруашылығы үшін тиімді. Экспорттан түскен валюталық түсімді генерациялау есебінен біз ел ішіндегі өз өнімдерімізге бағаны төмендете аламыз.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан Бауыржан БАЗАР