Бүгін – белгілі публицист, жазушы Әділ Дүйсенбектің туған күні. Қаламгердің төл мерекесі күні «Егемен Қазақстан» газетінің 100 жылдығына арнап жазған «Егеменде» еңбек еткендер» атты циклды мақаласынан үзінді жариялауды жөн көріп отырмыз.
Менің «Социалистік Қазақстандағы» (қазіргі «Егемен Қазақстан») төртінші бас редакторым болған Бәкең – Балғабек Қадырбекұлы газетіміздің 75 жылдығы қарсаңында өзімізде шыққан бір мақаласында: «Отыз жеті жыл ішінде жеті редактормен істес болдым. Соның ішінде мақаланы ішек-қарнын ақтарып қарап беретін бір редактор елуінші жылдың күзінде Орталық комитеттен келген Ғұмар Аққұлов еді. Ол жақта Ғ.Аққұлов баспасөз секторының меңгерушісі болып істеген еді» деп еске алғаны бар. Сол сияқты, амандық болса, маған да алдағы жылы (2005) осы редакцияда тапжылмай еңбек еткеніме отыз жеті жыл толмақ. Он екі басшымен (жоғарыда өзім айтып өткен екі-үш редактордан кейін – Көрік Дүйсеев, Шерхан Мұртаза, Әбіш Кекілбаев, Нұрлан Оразалин, Уәлихан Қалижан, Ержұман Смайыл, Сауытбек Абдрахманов – президент, Жанболат Аупбаев, қайтадан Сауытбек Абдрахманов – президент) қызметтес болған екенмін.
Бас редактор ішінде ең көп басқарғаны – үшінші редакторым Сапар Байжанов. Бұл кісі де бізге Орталық комитеттен келді. Сапекең де Ғұмар Аққұлов құсап, баспасөз секторының меңгерушісі болып істеген еді. Бұл кісі де бұрынғы сектор меңгерушісі сияқты мақаланы ішек-қарнын ақтарып қарап беретін мықты редакторлардың бірі болды.
Сапекең келген соң редакциядағы ахуал одан ары тұрақтанып, әркімнің шығармашылық жұмыспен айналысуына жағдай да, мүмкіндік те арта түсті. Бұрынғы бас редакторымыз Ұзекең, сөз жоқ, газеттің жақсарып, тақырып аясының кеңеюіне көп үлес қосты. Ол кісінің жанкешті (кейін көп кісілер Ұзекең денсаулығын көп жұмыс істеймін деп бұзып алды деп те жүрді) еңбегін бағалай отырып, бірсыпыра әріптестері ілгеріде қара шаңырақта қатар қызмет атқарғандарын малданып, кей тапсырмаларды сиырқұйымшақтандырып, тіпті ұмыттырып та жіберетін кездері болатын. Қыз мінезді басшының жасы үлкен журналистерге ұрыспақ түгілі дауыс көтеріп зекігенін де естіген емес едік. Мұны Ұзекеңнің ұяңдығы демей, ұлылығы деген ләзім. Әйтсе де, адамдар әртүрлі ғой. Ұзекеңнің осы жұмсақ мінезін базбіреулер басқаша түсініп, өздерін тым еркін ұстай бастағандары да жасырын емес еді.
Сапекең соның бәрін сап тиды. Дәліздегі бос жүріс пен бөлмеаралық бөгде сөздерге де тосқауыл қойылды. Оған шығармашылық адамдардың уақыты да бола бермейтін. Себебі, Сапекең күнделікті күйбең тірліктен басқа алдағы уақытта не істеп, не қоятынымыз жөніндегі жоспарлармен бірге ұзақмерзімді бағдарламалар да жасауымызды талап етті.
Сексенінші жылдың бас жағы. Ол кезде «СҚ-ның» аға тілшісімін. Совет құрылысы бөлімінде істеймін. Бас редакторымыз Сапар Байжановтың нағыз бабындағы тұсы. Бас редактор һәм республикадағы нөмірі бірінші журналист.
Журналист демекші, ол кез «СҚ-ның» редакторы болған кісі автоматты түрде Қазақстан журналистер одағына да жетекшілік ететін. Міне, осы қос тізгінді қатар ұстаған Сапар Байжановтың беделі басшылар арасында да, шығармашылық қауым ортасында да өте күшті еді.
...Сәуірдің бір күні сәске түске дейін екі-үш рет алданып (орыстың «1 апрель – никому не верь» деген оспадар ойыны кейбір тіс қаққан әріптестеріміз бізге де қолданып қоятын), жұмысымнан береке болыңқырамай отыр еді, хатшы келіншек Халида есіктен басын сұғып, «редколлегия өткелі жатыр, сені ешқайда кетіп қалмасын деді» деп ескертіп кетті. Жүрегім бір жақсылықты сезгендей жиі-жиі соғып, бір жылы ағын жүріп өтті. Осының алдында ғана ғылым және оқу орындары бөлімінің меңгерушісі, белгілі ақын Тоқтарбек Қызықбаев «Қазақстан коммунисі» журналының әдебиет бөлімін басқаруға әрі редколлегия мүшесі болып ауысып кеткен еді. Орны бос тұрған. Жасыратыны жоқ, редакциядағы біраз жастар осы орыннан іштей дәмеленіп жүргенбіз. Алдымен ойлағаным сол болды.
Осындайда ғой, көп жайттың еске түсетіні. Біздің ұзақ жылдар бойы қатар жүріп, небір қызық-шыжықты бірге өткізген Бекең (Бекболат Әдетов) ағамыз айтушы еді: «Егер біреу мен туралы бірдеңе дей қалса-ақ, алдымен сол әңгіменің жағымсыз жақтарын еске аламын деп, жағымды жақтары ешқайда қашпайды, оны кейін жата-жастана ойға түсіруге болады». «Онысы несі екен?» – деп біз де кіділеніп қалушы ек. Сөйтсек, адам әрқашан да, кез келген тосын жайтқа әзір тұру керек екен ғой. Сондай-ақ менің басымнан редколлегия қарайтындай шектен шыққан шетін оқиға өте қойған жоқ. Демек, жақсылықтан дәметуімнің дәл қазір бірінші кезекке шығуы заңды еді, өзімді өзім жігерлендіріп, көңілімді көтере түстім.
Айтқандай-ақ, түске таман Халида қайта шақырды. Редактордың қабылдау бөлмесіне келсем, редколлегия мүшелері апыр-топыр Сәкеңнің кабинетіне қарай кіріп бара жатыр екен. Партия тұрмысы бөлімінің меңгерушісі Пернебек Бейсенов ағамыз елдің соңын ала беріп, басқаларға байқатпай қолымның қарын қысып үлгерді. Жүрегім лүп ете қалды. Халида ханым да бірдеңені сезгендей, жымың ете түсті.
Арада аз уақыт өткеннен кейін редактордың сары есігі сарт етіп қайта ашылды да, арғы жақтан жауапты хатшы басын қылтитып:
– Дүйсенбеков кірсін! – деді.
Есіктен аттап енгенім сол еді, төрде отырған Сапекең жылы жымиып, орнынан көтеріле берді:
– Әділ, құттықтаймын! – деді қолын алға созып, – редколлегия мүшелері өзіңе зор сенім артып, ғылым және оқу орындары бөліміне меңгерушілікке ұсынып отыр. Бұрын да бұл бөлімде әдеби қызметкер болып істеген көрінесің. Өзіңе таныс мәселе емес пе, қалай алып кете аласың ба?
– Рақмет! – дедім басымды
иіп, – сенімдеріңізді ақтауға тырысып бағам...
Сөйттім де, түлен түртті ме, қайдам:
– Сәке, осының бәрі рас па? – деп қалғанымды өзім де байқамай қалдым.
Жаңа ғана жадырап, жүзіңнен жылы леп есіп тұрған бас редактор сұрланып, басын кегжең еткізді. Сөйтті де:
– Нені айтып тұрсың? – деп өзіме қарсы сұрақ қойды.
– Кешіріңіз! Бүгін 1 сәуір болған соң айтып едім, – дедім міңгірлеп.
Біреулер ыржиды, біреулер тыржиды.
– Ой, мырқымбай! – деп Бекдолла Абдуллин ағамыз мырс етпегенде, осы екі ұдай көріністің қаншаға созыларын болжап білмес пе едік, әйтеуір, іштегілер бір-бірлеріне қарап қозғалақтап қалды. – Понимаешь, – деді Бекең өзінің қожанасырлау мінезіне басып, – бағана мені Бибіш те (машинистка апайымыз) алдады, айтпаймыз ғой ондайларды мұндай жерде...
Сол-ақ екен, ел ду күлді. Сапекең езу тартқан сыңай танытты. Сонан соң аузын сәл-пәл ашып, арғы жағынан маржандай болып көрінген аппақ тістеріне қаламын апарды; тигізді ме, тістеді ме, білмеймін, ойланып біраз отырды да:
– Дұрыс, – деді. Нені дұрыс дегенін онша ұқпасам да, әйтеуір, бастықтың ашуының беті қайтып, ахуалдың дұрыстала бастағанын іштей байқағандай болдым.
– Бұйрыққа бүгіннен бастап қол қоямын...
Сыртқа қалай шығып, кабинетіме қалай келіп отырғаным есімде жоқ. Мәселені алдын ала біліп, құттықтап жатқан құрдастарымның қолпаштауына ыржиып күлгеннен басқа үн қата алмадым.
– Әй, мынау қайтеді-ей, – дейді Дәрібай күліп, – бөлім меңгерушісі болдым деп, тіпті жауап бергісі де келмейді ғой...
– Сөйту керек, – дейді Тәжібай, – енді бұлармен қосылып сыраханаға да баруға болмайды...
– Жалақың қанша болады екен? – дейді Болат Асанбаев көзін жыпылықтатып...
Қойшы, осылайша әркім әр нәрсе айтып, құттықтап жатқан тұста Халида қайта келіп:
– Редактор шақырады! – деді.
Жүрегім тас төбеме тақағандай болды. Жаңа ғана шықтым ғой алдынан. Қандай қажеттілік туа қалды екен? Әлде тығыз тапсырма бергісі келіп отыр ма?...
Кірсем, Сапекең жалғыз отыр екен.
– Берірек жақында, – деді алдындағы ұзынша столдың оң жағындағы орындықты нұсқап. Иба сақтап түрегеп тұрып едім, «отыр» дегендей, қолымен белгі берді.
– «СҚ-ның» бөлім меңгерушісі – үлкен лауазым, – деді Сапекең даусын көтеріңкіреп. – Оған кез келген журналистің қолы жете бермейді. Жылдар бойы осы жерде істеп, завотдел бола алмай кеткендерді де білемін. Біз саған сенім артып, осындай жауапты қызметті ұсынып отырмыз. Ал сен әлі бала құсап... Манағы қылығыңа ой жіберіп көрдің бе? Дап-дардай кісілердің алдында аузыңа не келсе, соны айтып...
Жердің тесігі болса, кіріп кетерліктей күйге түстім. Не дейін? Қайтіп ақталмақпын? Бар болғаны:
– Кешіріңіз, Сәке, кешіріңіздер! – дей бердім.
– Мана елдің көзінше ештеңе деген жоқпын, – деді Сапекең мені одан ары қинай бергісі келмегендей жүзін жылытыңқырап, – өзіңе жеке айтып отырмын. Бұл саған сабақ болуы керек. Әлі талай басқосуларға қатысасың. Қай жерде өзіңді қалай ұстап, не айту қажет екенін үйренген жөн. Редколлегия мәжілісі «СК-ның» бюро мәжілісі іспетті. Ортаны, отырған адамдарды сыйлау керек. Осы еді айтайын дегенім. Бар, жұмысыңды істей бер...
Сүйретіліп орнымнан тұрдым да, сыртқа беттедім. Мана жарты сағат бұрын ғана жайраңдап шыққан есігімнен енді есеңгіреп, еңсем езілгендей құмығып, бірақ бірнеше жылға есейгендей болып шықтым.
Әйтсе де, Сапекеңнің осы ақылы кейін менің бүкіл ғұмырымның әр кезде есте ұстайтындай бағдарына айналды десем, тым асыра айтқаным болмас. Қандай ортада өзіңді қалай ұстау керек, не сөйлеп, не қойған жөн деген сияқты қарапайым адами этикалар осындай жақсы ағалардың тәлім-тәрбиелері арқылы қалыптасады екен ғой.
Өнерді жақсы көретін жан оны бағалай да білетін. Әлі есімде, бірде редакцияға мектеп оқушысына ұқсас жап-жас қыз келді. Жанында көзілдірікті жігіт бар екен. – Роза, – деп таныстырды әлгі қызды, ән салады. «Білеміз, – деді Сапекең – атына бұрыннан қанықпыз, амандық болса, бұл әлі-ақ біздің жұлдызымызға айналады». Сол Роза – қазіргі атақты әншіміз Роза Рымбаева еді. Ол кезде Розаның аты әлі шыға қоймаған, ұмытпасам ауылдан жаңа келген тұсы. Сонда деймін-ау, Сапекең, сол тума таланттың болашағын қалай болжай білген деп осы кезге дейін таң қаламын. Бұл да болса, бас редакторымыздың сезімталдық қасиетінің бір қырын білдіретін көрегендігі болса керек.
Журналист Сапар Байжановтың аты-жөніне жазу-сызуға енді-енді ден қойып, елге келетін қазақша газет-журналдардың бәрін суша сіміріп оқитын кезіміз – елуінші жылдардың соңына таман етене қаныға бастаған болатынбыз. Содан бәрі онжылдықты бітірдік, біраз уақыт өндірісте істедік (ол кезде екі жылдық жұмыс өтілің болмаса журналистика факультетіне құжатынды қабылдамаймын), университетте оқыдық, әскерге барып келдік, қайта оқыдық, жұмысқа орналастық дегендей, бел-белестен өтсек те, Сәпекеңнің сарабдал жолынан бір сәтке көз жазған емеспіз. Жастар газеті «Лениншіл жастан» («Жас Алаш») бастаған еңбек сапарын сол кездері халық арасында кеңінен танымал болған «Мәдениет және тұрмыс» («Парасат») журналында жалғастырып, одан ары Орталық комитеттің баспасөз органдарында шындала түскен абзал ағамызбен, шыны керек, бірге қызметтес боламыз деп үш ұйықтасақ, түсімізге енбеген еді.
Сапекеңнің тұсында бөлім меңгерушісі, редколлегия мүшесі болдым, редакция партия ұйымын басқардым. Әсіресе, хатшы болып істегенде көп нәрсе үйрендім. Қоғамдық негізде құрылған партия ұйымымыз – ең беделді де белді ұйым еді. Редакциядағы бірде-бір шара партбюро келісімінсіз өтпейтін. Мұндайда Сапекеңнің Орталық комитеттен үйреніп, алып келген өз тәсілі мен тәжірибесі бар. Біреуді өсіргісі немесе сынағысы келсе, алдымен бюро мүшелерімен ақылдасып, келісіп алады. Награда, атақ беру, үй бөлу мәселесі де осылай. Сонан кейін ғана жалпы жиналысқа шығарып, түбегейлі шешім қабылдайды.
Ай сайын партия жиналысын өткізу міндетті дәстүрге айналған. Оның жоспарын жасап, күн тәртібін белгілеу, баяндамашылар тағайындау біздің міндетімізге жатады. Бұл мәселелердің бәрін бас редактор негізгі жұмысымыздан тыс уақытта, көбіне кешкі сағат алтыдан кейін алып қалып шешіп беретін.
Әсіресе, қатты қиналатыным – анықтама жазу болатын. Ол кезде ұраншылық науқандық бастамалар көп. Солардың бәріне Орталық комитет мәлімет сұрайды. Газет күнде шығып жатқанмен оның бәрін қамти беру мүмкін емес. Сапекең ондай тақырыпты кез келген материалдан тауып беретін. «Кане, айтшы, мына абзацта сол қамтылған жоқ па?» – деп бетіңе күле қарағанда, «Япыр-ау, шынында да біз жазған екенбіз ғой, газетімізде көтеріппіз ғой, қалай байқамағанбыз», – деп өзіміз танқалушы едік. Өсте-өсте түрлі анықтамалар мен есептер жазу сырын да меңгере бастадық.
Сапекең көп мәселені редколлегия, партбюро мүшелерімен ақылдасып барып шешетін. Рас, кейде ешкіммен келіспей, өзі тікелей жүзеге асыратын шаралары да болып тұратын. Мұндайда ол кісі бірінші басшының мұндай құқын «жазылмаған заң» деп қабылдаңыздар деп жуып-шайып кететін.
Пендешілік ет пен сүйектен жаралған адамның бәрінде болады десек те, Сапекеңнен ондай осалдықты көп байқай қойған жоқпын. Спорттың барлық түрімен шұғылданушы еді. Әсіресе, теннис пен бадминтонды ерекше ұнататын. Күнде ертеңгілік 28-ші панфиловшылар паркіндегі алаңда түрлі жаттығулар жасап, серуендеп қайтудан жалықпайтын.
Өнерден де құралақан емес-тұғын. Саз аспаптарының бәрінде бірдей ойнай алмаса да, рояльға қосылып ән салғанын талай рет көргенбіз. Өзіне тән сүйкімді дауысы бар. Қазақ әндерін жанадан шыққан шығармаларды орындауға бейім тұратын. Әндерді беріліп айтатыны соншалықты, қолымен, дирижерлік қимылдар жасап, бүкіл денесімен қозғалып, кейде түрегеліп жүріп те кететін.
Өнерді жақсы көретін жан оны бағалай да білетін. Әлі есімде, бірде редакцияға мектеп оқушысына ұқсас жап-жас қыз келді. Жанында көзілдірікті жігіт бар екен. – Роза, – деп таныстырды әлгі қызды, ән салады. «Білеміз, – деді Сапекең – атына бұрыннан қанықпыз, амандық болса, бұл әлі-ақ біздің жұлдызымызға айналады». Сол
Роза – қазіргі атақты әншіміз Роза Рымбаева еді. Ол кезде Розаның аты әлі шыға қоймаған, ұмытпасам ауылдан жаңа келген тұсы. Сонда деймін-ау, Сапекең, сол тума таланттың болашағын қалай болжай білген деп осы кезге дейін таң қаламын. Бұл да болса, бас редакторымыздың сезімталдық қасиетінің бір қырын білдіретін көрегендігі болса керек.
Сол сияқты бұрынғы басшылықта болған ағаларымыздың еңбектерін лайықты бағалай отырып, Сапекеңнің «Социалистік Қазақстанды» ел сүйіп оқитын басылымға айналдырудағы тың ізденістері мен білімпаздығын, бастамашылығы мен батылдығын ерекше атап кетпеске болмайды. Бұл жөнінде баспасөзде көптеген материал да шықты. Қатар жүрген әріптестері құрмет тұтып, қадірлесе, іні-қарындастары мақтан етіп, атын асқақтата түсті.
Басылымымыздың 1973-83 жылдары бас редакторы болған Сапекең – Сапар Байжан-ата «Егемен Қазақстан» жаңа елорда – Астанаға көшерде қалай қуанды десеңізші! Редакцияға келіп, бәрімізді айналып-толғанып, бетімізден сүйіп, шығарып салған еді. Содан араға жыл салып барып, ағамыз мына фәни дүниеден өтіп, бақилық болды.
Марқұмның өзі өлсе де, сөзі өлген жоқ. Оны «Жібек жолы» баспа үйінен жарық көрген «Өмірге өкпесі жоқ адам» атты жинақтан да анық байқауға болады.
Негізінен, ол кітап, марқұмның туған-туыстары мен бірге оқып, бірге қызмет істеген жора-жолдастарының естелік лебіздерінен тұрады. Балалық шағынан бастап жігіт болып, белгілі жазушы-журналист, ғалым және қоғам қайраткері дәрежесіне дейін өскен Сапекеңнің еліне сіңірген еңбегі, шығармашылық табысы, адами қасиеттері жан-жақты айтылады. Бұл ретте кітапты құрастырып, алғы сөзін жазған марқұмның жан жары, қаламгер Күләш Бейсенбіқызының біреудің көзі жақсы, біреудің өзі жақсы деп ескертіп өткеніндей, жинаққа енген естеліктерді орналастыруда ең әділ
жол – Сапекеңнің өмір белестерінің кезеңдері таңдап алынады. Сөйтіп, бала кезінен өмірінің соңғы күндеріне дейінгі жайттар рет-ретімен баяндалады.
С.Байжанов – сегіз қырлы, бір сырлы жан еді. Журналистика мен жазушылықты қатар алып жүрген ол ғылыми жұмыстармен да шұғылдануға уақыт тапқан. Оның қаламынан туған «Үш қиян – үш даңғыл» атты жинағы бұрынғы Бүкілодақтық Журналистер одағының, «Архив – айғақ» кітабы Жазушылар одағының Ахмет Байтұрсынов атындағы сыйлықтарына ие болса, Зейін Шашкиннің көркемдік прозасына арналған «Замандас туралы толғау» деген монографиясын және Абай, Шәкәрім, Шәкір сияқты абыздар мен кейінгі толқын ақын-жаушылар туралы жазған зерттеулерін оқырмандар жылы қабылдады.
Жетпіс жылға жуық өмір сүріп, жиырмадан астам кітап жазған «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас Алаш»), « Мәдениет және тұрмыс» («Парасат»), «Социалистік Қазақстан» («Егемен Қазақстан») сияқты газеттеріне, Қазақстан Журналистер одағына басшылық жасаған, Орталық комитетте жауапты қызметте істеген, Министрлер кеңесі жанындағы Архив бас басқармасын басқарған, бірнеше рет Жоғарғы кеңеске депутат болып сайланған ағамыздың түрлі қоғамдық жұмысқа да белсене атсалысқаны мәлім. Жинақта соның бәрі Сапекеңді жақсы білетін әріптестері мен мамандардың естеліктері арқылы қамтылған. «Суреттер сыр шертеді» деген тақырыппен берілген фотолар да тартымды шыққан. Қаламгер ағамыздың елу және алпыс жасқа толуына орай әр жылдары берілген түрлі құттықтау хаттары да кітаптың ішкі мазмұнын аша түскендей.
Сапар Бажан-ата – бойынан күш-қуаты кетіп, төсек тартып қалғанша қаламын тастамаған қайсар кісі еді. Оның ең соңғы жазғандарының бірі – «Қазақ кім еді? Қайда беттеп барады?» деген публикациялық толғауы өзі он жылдай басқарған сүйікті «Егемен Қазақстанда» көзі жұмылардан тура бір жарым айдай бұрын жарияланды. «Сонда біз оның ең соңғы материалын оқып отырғанымызды қайдан білгенбіз?! – деп еске алады кітапта профессор-журналист Әбілфайыз Ыдырысов. – Ал ол болса сол соңғы материалында да сарабдал ойшыл болып, ақырғы айтарын тағы да халқына арнап, Елбасымыздың «Тарих толқынында» атты тарихи туындысындағы сол халықтың тарихына қатысты қағидалы толғамдарды астарынан ашып, оның қыр-сырын ақеділ сыршыл жүрекпен алға жайды. Елбасының осынау тарихи еңбегінің ғибраттық ғажап сабақтарын философтық ойшыл көзбен сөз етті. Сөйтіп, ол сол жылы соңғы рет нөсер де нөпір ойларын: «Қазақ даласы – ұлы түркі елінің қара шаңырағы. Қазақтың беталысы – Еуразия тарихында ұлы істерге ұйытқы болу. Ұлттық төлтума саралық пен даралықтан ешқашан айырылмау. Алыс-жақын әлеумет, өркениет дәстүрлерін ұлттық есеюге, гүлденіп көркеюге сеп ету!» – деп түйді Елбасымен үндесіп...»
Иә, бұл Сапар Байжан-атаның ел-жұртына өзі ұзақ жылдар басқарған сүйікті газеті арқылы айтқан ақтық сөзі екен. Мағыналы ғұмыр кешкен мұрағатшы ағаның мұндай ұлғатты сөздері мен өсиеттері, жалпы шығармашылығы мен еңбегі мәңгі ұмытылмақ емес.
Әділ ДҮЙСЕНБЕК,
жазушы