Айырбас жоқ, орны бос
ВАБ қызметі бірінші рет 30 наурыздан 5 сәуірге дейінгі аралықта Үкімет қаулысымен уақытша тоқтатылды. Кейін шектеу мерзімі ұзартылды. Бұл тыйымға банктердің ішіндегі айырбастау бекеттері де ілікті. Бірақ одан комбанктер қинала қойған жоқ: валютаны өз ұялы қосымшалары арқылы сатуын жалғастырды. Ал жеке кәсіпкерлер қолындағы айырбас пункттері үшін бұл жойқын соққы болды: олардың не сайты, не барынша қорғалған төл ұялы қосымшасы жоқ еді, бай-бақуатты заманда олар бұған бас қатырмаған, осындай заман туарын ойластырмаған, дайын отырмаған. Бұл ретте рейтингі басқа шауып, төске өрлеп келген kurs.kz секілді мамандандырылған порталдар айырбастау бекеттері мен оның клиенттеріне валюта бағамын көрсетуден басқа ешқандай заманауи қызмет ұсына алмайтыны белгілі болды. Нәтижесінде, төтенше жағдай кезінде көпте-ген бизнесмен одан шығып кетіпті. Мемлекеттік комиссия 29 сәуірдегі шешімімен бұрын «қатырылған» бірқатар саланы «жібітті». Соның қатарында ВАБ-тар 4 мамырдан бастап қысқа жұмыс күніне – таңғы 10.00-ден 15.00-ге дейін жұмыс істеуге көшірілді. Әйтсе де, ірі қалаларда олардың көбі қайта ашылмағанын тұрғындар байқап жүр: табло сөндірулі, кейбірінің орынжайлары бос қалған, бәзбір ғимарат саудаға қойылған не арендаға беріледі. Қазақстан валюта айырбастау қауымдастығының президенті Аршын Ғалымбаев «олардың бәрі банкрот болды» деп байлам түюге асықпауға шақырды: 4 мамырда рұқсат берілісімен олардың біразы кассаларын іске қосты. Ал жұмысын бастап кете алмағандары соның жолын іздестіруде екен. Сарапшы Ұлттық банктің жаңа талаптары сала ойыншыларына зор ауыртпалық түсіргеніне назар аудартты: 2020 жылдың қаңтарынан бастап күшіне енген ереже бойынша Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалаларында қызмет ететін әрбір айырбастау пункті биылғы 1 сәуірден бастап ең төменгі жарғылық капиталын 100 миллион теңгеге дейін көтеруі керек. Қарапайым тілмен айтқанда, осы кәсіп иесі әрбір нысан үшін 100 миллион теңгені банктердегі арнайы есепшотта ұстауы керек. Егер заң бұзса, қайшы әрекеттері анықталса, салығын уақытылы төлемесе, салықшылар және қаржылық реттеуші оның осы капиталына қол салып, бұғаттайды. «Бұқаға туған күн бұзауға да туады» демекші, өңірлердегі «айырбасшылар» да үш мегаполистегі әріптесінің кебін киюі мүмкін: 1 шілдеден бастап басқа барлық елді мекендердегі айырбастау бекеттері жарғылық капиталының ең кемі 50 миллион теңге көлемінде болуын қамтамасыз етуі тиіс. Әйтпесе, жаппай жабылады.
– Қалай болғанда, бірқатар айырбасшылардың карантиннен кейін дер кезінде ашыла алмауының негізгі себебі де Ұлттық банктің жаңа талабының салдары болса керек. Олар белгіленген мерзімде, яғни сәуір айының басына дейін қажет етілген соманы таба алмады. Бизнесте бар қаржы істі өркендетуге салынады ғой. Тиісінше, олар қызметін уақытша тоқтатып, жетпейтін соманы және инвесторды іздеумен айналысуда. Пандемиямен күрестің төтенше шаралары жүзеге асырылып жатқандықтан мемлекет оларды жазаламайды, – дейді Аршын Ғалымбаев.
Салалық бірлестік басшысы нәсібін осы кәсіптен тауып жүрген кәсіпкерлерге мемлекет ешқандай қаржылық қолдау жасамағанын, қандай да бір салықтық жеңілдіктер мен преференциялар ұсынбағанын жеткізді. Өйткені бұл ел үшін стратегиялық маңызды сала саналмайды.
Бірқатар бизнес өкілі банкке жүгініп, несиені өтеу мерзімін кейінге қалдыру мүмкіндігін пайдаланған екен.
«Бизнестің бұл секторы шынында күрделі уақытты бастан өткеруде. Жалға алу мәселесі күн тәртібінде өткір тұр: ВАБ-тың басым көпшілігі жалға алынатын алаңда жұмыс істейді. 1 айдан артық кіріс көрмеді, ал қожайындары толыққанды жалдау ақысын төлеуді талап етеді. Олармен кәсіпкерлер өз бетінше мәмілелесіп, жеңілдік алуға не ақыны төмендетуге тырысып жатыр. 50 пайызға дейін түсірте алғандары бар. Дегенмен күзет фирмаларымен келісу мүмкін болмай шықты: олар карантин кезінде де мүлікті қорғау қызметін көрсеткенін алға тартып, ақысын төмендетуден бас тартты. Құқық қорғау органдарының күшейтілген режимде қызмет атқарып, қарақшылық шабуыл мен мародерлікке жол бермегені назарға алынбайды. Осы мәселелердің барлығы қызметімізге теріс ықпал етуде», – деді Аршын Ғалымбаев.
Салада қанша кәсіпкер қалды?
Бұл бизнес – жыл сайын даму орнына кері кетіп, құлдырап келе жатқан секторлардың бірі. Ондағы ахуал мына статистикалық салыстырудан байқалады: 2019 жылғы 1 желтоқсанда Қазақстанда 2 642 валюта айырбастау бекеті болыпты. Оның көбі 1 656 банктің меншігінде. «Қазпоштаның» еліміз бойынша 233 ВАБ-ы болды, олар негізінен пошта ғимараттары ішінде орналасқан. Сонда республикада 753 айырбас пункті ғана жекеменшік болып есептеледі. Ұлттық банктің дерегінше, 2020 жылғы 1 сәуірде Қазақстанда 2 560 бекет қалған. Банктердің валюта сату орындары 1 660-қа дейін көбейген. «Қазпошта» АҚ-ы да біреуге арттырды. Жеке ВАБ-тар керісінше 666-ға дейін кеміді. Бірақ оның қаншасы алда жұмысын жалғастырары белгісіз. Сарапшылар бұл бизнес түрінің болашағына күмәнмен қарайды. Мысалы, Қазақстанда қолма-қол ақшамен есептесу көлемін күрт шектеу ұсынылып отыр. Ал айырбастау бекеттері шытырлаған ақша алып келетін клиенттерге иек артатыны мәлім. Өткен жылы Тұңғыш Президент Қоры жанындағы Әлемдік экономика және саясат институты отандық сарапшылар тобымен, сондай-ақ Whiteshield Partners Еуразия өңірі бойынша бөлімшесімен тізе қоса отырып, «Қазақстанның макроэкономикалық иммунитеті» атты зерттеуге кіріскен болатын. Оның нәтижелері жақында, 6 мамырда жария етілді. Сарапшылардың ұсынымдарының бірі – қолма-қол ақшамен есептесуге, тиісінше банкоматтардан ақша алуға шектеу енгізуді қарастырады. «Көлеңкелі транзакциялар деңгейін қысқарту үшін ІТ шешімдерді пайдалану, салықтарды төлеу және есепке алудың қолайлы онлайн сервисін құру, сондай-ақ қолма-қол ақшамен жүретін операциялар сомасына шектеу енгізу ұсынылады» делінген зерттеу ұсынымында. Сарапшылар мұндай шектеу Еуропалық Одақтың көптеген дамыған елдерінде бар екеніне сілтеме жасайды: мысалы, Францияда 2015 жылдан бері 1 мың еуродан артық сомада қолма-қолсыз есеп айырысуға жол берілмейді. Бұл талапты бұзғандар 3 мың еуро айыппұлмен жазаланады. Испанияда ұқсас шектеу 2,5 мың еуроны, Италияда 3 мың еуроны құрайды. Рас, Франция мен Испанияда шетелдік қонақтар мен туристерге бұл шектеу жұмсартылған: оларға 15 мың еуроға дейін соманы банкоматтан алып, осынша көлемде қолма-қол сауда-саттық жасауына болады. Қалай болғанда, валюта алыпсатарларына не онлайн конвертацияға көшуіне, болмаса бағын басқа саладан іздеуіне тура келетінге ұқсайды.Елдос СЕНБАЙ