«Қазақ куәлігі» қайда?

Былтыр күзде «Отандастар» қорының жағымды жаңалығы бар екенін естігенбіз. Қордың вице-президенті  Талғат Әдуов шетелдегі қазақтарға арнайы куәлік беру жөнінде бастама бар екенін,  бұл жобаны Мемлекет басшысына 2020 жылдың  көктемінде таныстыру  жоспарланғанын айтқан. Бірақ қордың вице-президенті айтқан  көктем де аяқталып қалды. Санаулы күндерден соң жаз шығады. Ал біз «Қазақ куәлігі» жайлы  бастаманың не  Президентке, не Елбасына таныстырылғаны жайлы естімедік. Мазмұны ерекше куәлік жайлы бастамаға коронавирус кедергі келтірді ме, өзге себептер бар ма, ол жағы бізге беймәлім. Тек мұндай куәліктің пайдалы тұстары мол боларын ғана білеміз. Алайда  өткен күздегі жаңалық биыл ізім-қайым болған соң жобаның тағдыры қалай болып жатқанына қатысты «із кесіп» көрдік.  

Ерекеше куәлік биылдан қалмай қолданысқа енуі мүмкін

Негізі, «Отандастар» қорының шетелдегі қазақ диаспорасы мен ирридентасы үшін  ұсынбақ болған «Қазақ куәлігі» жобасы қандастарды қолдау мақсатында әзірленіп жатқан арнайы бағ­дарламаның құрамына кірген  құжаттардың бірі болса керек. Қор өкілдері  бағдарламаны 2020 жылдың көктемінде мемлекет басшылығына таныстырмақ болған. Алайда әзірге  бағдарлама  жобасы Президентке жетпеген тәрізді. Нормативтік құқықтық актілер базасынан ондай құжат таппадық. Сөйтсек, бағдарлама да, онымен ілесіп жүрген «Қазақ куәлігі» жобасы да әзірге жо­ғарыға жетпепті. Шамасы, жауап­ты тұлғалар құжатты алдымен  салалық министрлікте таныс­тырып,  кем-кетігін толықтырып болған соң ғана ел басшысына ұсынуды жоспарлаған болуы керек, «Отандастар» қоры ма­мандары «Қазақ куәлігіне» қа­тысты  жобаның бағдарламамен бірге маусым айында Ақпарат және қоғамдық даму министр­лі­гінде талқыланатынын, оған Сыртқы істер министрлігінің де мамандары қатысатынын айтты. Демек,  «Қазақ куәлігі» із-түзсіз кеткен жоқ. Тек мамандар оны пысықтап, шетелдегі қазаққа қандай үлгіде ұсыну керек екенін пісіріп алмаққа бекініпті. Бәлкім, содан соң ғана тұтас бағдарлама, соның ішінде «Қазақ куәлігі» жобасы Президенте немесе Елбасына таныстырылуы мүмкін. Біздің пайымдауымызша, құ­жатты  Үкімет жыл соңына дейін қабылдауы ғажап емес. Бірақ бәрібір көктем деп жүргенде, жаз­ға да жетіп қалдық. Тек иігіліктің ерте-кеші жоқ деген уәжді көңілге медет қыламыз.  

Біз бірінші емеспіз

Негізі, жаһанда өз ұлтының өкілдеріне қамқорлық жасап, бас-көз болатын мемлекеттер аз емес. Мұндай елдер түрлі тәсіл арқылы диаспораларын қолдап, қажет кезінде өз мүддесі үшін пайдаланып отыратыны бар. Дегенмен түрлі кұжаттың қилы мақсаты болады. Айталық, Еуропа одағының Blue Card-ы мен АҚШ-тың Green Card-ы этникалық мақсат көздемейді. Бұл карталарға ие болған азамат­тар АҚШ пен Еуропада емін-еркін өмір сүріп, кәсіппен айна­лысуға және басқа да игіліктерді қолдану мүмкіндігіне ие болады. Яғни, Еуропа жұрты мен амери­калықтар өздеріне қаржы құйып, бірнеше адамға болса да жұмыс тауып бере алатын шетелдіктерді көкіректен итере қоймайды. Ал «Поляк кар­тасы» мен Түркияның «Көк кар­тасы­ның» мазмұны бөлек. Түркияның «Көк кар­тасы» бұрын Түркия аза­маты болған, кейіннен азамат­тықтан шығып кеткен адамдарға және олардың балаларына бері­летін құжат. Мұндай құжаттың пай­да болуына өткен ғасырдың алпысыншы жылдары Еуропаға көшіп кеткен түріктердің Түр­киямен байланыс орнатуда құ­қықтық кедергілерге кездесуі себеп болды. Әрі еуропалық тү­ріктердің ұрпағын атажұртынан ажы­ратпау үшін де белгілі бір шара қолдану қажет еді. Сол се­бепті ресми Анкара қос азамат­тық­тың алдын алу һәм өз қан­дас­тарына қосымша мүмкін­дік беру үшін «Күлгін карта» жо­басын бас­тады да, кейін ол «Көк картаға» айналды. Мұндай кар­тасы бар адам үшін Түркияда ық­тиярхат алудың қажеті жоқ. Жұмыс істеу рұқсатын алмай-ақ жеке секторда қызмет істей бере­ді. Мемлекеттік ме­кемелер мен ұйымдарда жұмыс­шы, келісім­шарт­пен жұмыс істейтін персонал бола алады. Олар Түркияда жыл­жымайтын мүлік сатып алып, оны сату құ­қына да ие. Элек­тронды үкімет қызметін пай­дала­нады. Жеке зейнетақы алғанда мемлекеттік жарналарды пайда­лана алады. Қысқасы, түркия­лық­тар­дың бір­қатар құқын пай­да­лана алады. Ал поляктар 2007 жылы ен­гізген бұл карта арқылы құжат иесі осы ұлттың өкілі екенін айғақ­­тайды да, Польшада бір­қ­атар жеңілдікке ие болады. Атап айт­қанда, ұлттық визаны тегін ала­ды, бұл виза өз кезегінде Польша ше­­карасын көп мәрте кесіп өтуге мүм­­кіндік береді. Карта өз иесіне Польшада ресми түрде жұмыс істеп, кәсіпкерлікпен айналысуға, Польшаның барлық музейін тегін аралауға мүмкіндік береді. Со­нымен қатар мұндай кар­тасы бар адам Польшада пойызбен жүру үшін 37 пайыз жеңілдік алады. Әрі төтенше жағдайда жедел меди­циналық жәрдемді тегін пайда­ланады. Елде білім алудың тегін жүйесін қолданады. Ең бас­тысы, мемлекет бюджетінен ше­телдегі поляктарды қолдауға арналған қаржы алады. Бұл де­геніңіз – карта иесі Польшаға көшіп келсе, оның отбасының әр мүшесіне 5 400 евро беріледі деген сөз.   Жалпы, әу баста «Поляк кар­тасы» бұрынғы КСРО елдерінің азаматтарына арналған еді. Бірақ 2019 жылдан бастап әлемдегі барлық полякқа берілетін болды. Бұл картаның ресми мақсаты ретінде туысқандық, этникалық және тілдік құндылықтарын қолдау айтылады. Әрі іс жүзінде Польша бұл карта арқылы поляк мәдениеті мен тілін насихаттауға барын салып жатыр. Сонымен қатар карта иесі тұратын ел мен Польшаның арасындағы бизнес байланыстарын да нығайтып келеді. Яғни, кәсіпкерлікпен, сауда-саттықпен айналысатын поляктар Польша атураларын өздері тұратын елдерге тасымал­дап, Варшаваның қуатын да арт­тырып жатыр. 2008 жылдан бері мұндай құжатты жүздеген мың поляк ұлтының өкілі алған. Соның ішінде 2018 жылға дейін 3 084 қазақстандықтың да «Поляк кар­тасына» ие болғаны анық­талды.  

Мұндай құжаттың пайдасы қандай?

Әлбетте, мұндай құжаттың түрлі пайдалы тұсы бар екенін мамандардың көбі біледі. Құжат шетелдегі қазақтарға сайлау және сайлану құқығынан басқа барлық құқықты береді деуге де болады. Яғни, «Қазақ куәлігі» бар Қа­зақ­стан территориясында емін-еркін жүріп-тұруына, бизнеспен айна­лысуына, меншік иесі бо­луына, заңды түрде жұмысқа тұ­руына, тегін білім алуына, медициналық қызмет жүйесін қолдануға толық мүмкіндік туғызады. Әрі ше­тел­дегі диаспораның атамекеніне қаржы құйып, ондағы өзгеріс­терге араласуына мүмкіндік туғызады. Әрине, Қазақстан жоспарлап отырған «Қазақ куәлігі» шетелдегі қандастары­мызға тура Польша­дағыдай қар­жы ұсына алмаса да, бірқатар жеңілдіктер жасауы мүмкін. Ең бастысы, мұндай құ­жаттар этностың ішкі байла­ныс­тарын нығайту мақсатын көз­дейді. Одан бөлек, «Қазақ куәлігінің» Қазақстанға қыдырып, туысын іздеп келетін азаматтар үшін тигізетін пайдасы зор. Әдетте, олар тіркеу, жұмыс істеу мәсе­лесінде түрлі кедергіге ұрынып қалатыны бар. Сонымен бірге еліміздегі дайындық бөлімдерінде оқып жатқан қазақ диаспора­сының жастары да құқықтық тұр­ғыда шетелдік болып сана­латынын ескеру керек. Айталық, олар медициналық көмек алу қажет болған жағдайда сақтан­дыру талап етіледі. Азаматтарына жедел медициналық көмек тегін көрсетілуі тиіс елдер тізімінде қазақ диаспоралары мекен ететін мемлекеттің бірқатары болмауы да мүмкін. Одан бөлек, Қа­зақстанға келіп жұмыс істегісі келетін қандастарымыз да көп. Әсіресе, Өзбекстан мен Моң­ғо­лиядан келіп еңбек еткісі келе­тіндердің қарасы басым. Мұн­дайда олар көбіне заңсыз жұмыс істеуге мәжбүр болады немесе қап­таған қағазбастылық сына­ғынан өте жүріп ықтиярхат алу­лары керек. Оның өзінде тіркеуге тұрғызатын танысы болса ғана. Демек, «Қазақ куәлігі» осындай мәселелерді де шешетін құжат болуы тиіс. Ең бастысы, елге кел­ген соң қазақ екенін дәлелдеуге мә­ж­бүр болатын бауырларымызға бұл куәлік орасан зор пайда ти­гізгелі тұр.  

Құжаттың тағы бір қыры бар

Негізі, мұндай құжаттың кейде дау тудыратын тұстары да кездеседі. Айталық, 2011 жылы Беларусьтің конституциялық соты Польшаның «Поляк кар­тасы туралы заңын» халықаралық нор­маларға сәйкес келмейді деп мәлімдеген. 2012 жылы бе­ларусьтар депутаттарға поляк картасын қолдануға тыйым салып, шенеуніктердің мұндай карта алуына тыйым салған. Әрі Беларусьте азаматтардың Поль­шаға көптеп кеткісі келетіні, сол үшін өздерін поляк ретінде жаз­ғызуға ұмтылатыны байқалған. Ал Варшава мұндай заңсыздық­тың алдын алу үшін поляк ұйым­дарының беруін мойындаса, екіншісін мойындамай келді. Демек, «Қазақ картасының» да осындай қырлары туындап қалуы мүмкін. Яғни, заңсыз тәсілдер арқылы өздерін қазақ етіп жаз­ғызғандар да бұл куәлікке қол жеткізуге ұмтылуы бек мүмкін. Сондықтан куәлікті даярлау барысында бірқатар шараны ескеру қажет болатын шығар. Түрлі құрылымдардың тізе қоса жұмыс істеуі тиіс. Онсыз «Қазақ куәлігінің» пайдасымен қатар зияны тиюі мүмкін.     Ауыт МҰҚИБЕК, қоғам белсендісі: – «Қазақ куә­лігі» өте керек. «Қа­зақ куәлігі» – алыс-жақын ше­телдерде тұрып жатқан этни­калық қазақтарға берілетін мәр­тебе. Оған қол жеткізген аза­­­­мат Қа­зақстанға келіп, ша­ғын, орта немесе үлкен кәсіп­керлікпен шұғыл­дануға, өндіріс орындарын ашуға мүм­кіндік алады деп ой­лаймын. Мұндай тәжірибе өз қан­дастарына бейжай қарамайтын біраз елде бар. Біз қандастары­мызды толық көшіріп алуымыз керек. Бірақ алдымен осы әдіспен олардың мүмкіндігін пайдала­нуымыз тиіс. Дегенмен бұл құ­жатты «Қандас» деп атап жатқан жаңа құжатпен шатастыруға болмайды. Соңғысы бұрынғы «оралман куәлігінің» орнына келген құжат екенін ескеру керек. Ал «Қазақ куәлігі» әзірге шыққан жоқ. Тек жоба ретінде айтылып, «Отандастар» қоры ұсынған болатын.   Нұрлан БАЙҒАБЫЛ,  әлеуметтанушы PhD: – Жалпы, «Қа­зақ куәлігі» атты құ­жаттың атын жаңа­лық­тар­дан естіп қалғанымыз бол­маса, жобаның нақты қандай екенін білмеймін. Меніңше, Польшаның «Поляк кар­тасы» үлгісін басшы­лыққа алған болуы мүмкін. Өз басым мұндай куәлік шетелдердегі қандастарымызды атажұртқа тартуға әжептәуір оң ықпал етеді деген пікірдемін. Құжат қандас­тарымызды жаңа ортаға әлеу­меттік бейімдеуде көп пайдасын тигізетін болады. Сонымен қатар көші-қон үрдісіне қатысып, атажұртқа оралуына стимул беруі тиіс. Оларды біздің қоғаммен интеграциялайды. Алайда куә­лікті әзірлеу мен оның қосымша мүмкіндіктерін пысықтаған дұрыс. Куәлік елден қаржының шетке кетуіне себепші болмауы керек. Яғни, біздің елде жұмыс істеуге мүмкіндік алған қандас­тарымыз кейін өздері тұратын мемлекеттеріне ора­латын болса, қаржы сол жақтың экономи­касына жұмыс істейді. Әрине, қазақ баласы пайда көріп жатыр ғой деуге болар, бірақ бұл эко­но­микалық тұр­ғыдан тиімді емес. Яғни, еңбек миграциясына ти­гізетін ықпалы ескерілуі керек.   Қайрат БОДАУХАН,  оралмандардың «Асар» қоғамдық бірлестігінің төрағасы: – «Қазақ куә­лі­гін» әзірлеу ту­ралы алғашқы жиын­дарға қа­тысқанмын. Әу баста «Отан­дас­тар» қорының мамандары куәлік­тің өзге нұс­қасын ұсынған. Онда экс-қа­зақстандықтарға да берілгені жөн дейтін ұстаным айтылған. Алайда бірқатар ма­мандар оған ке­ліспедік. Өйткені әркімнің өз елі, атажұрты бар. Қазақ үшін киелі мекен – Қа­зақстан. Сондықтан куәлік тек қазақ мәселесіне қа­тысты болуы керек. Алайда куәлік пен ше­телдегі қандастарды қол­дауға қатысты бағдарлама жобасы сиырқұйымшақтанып, созылып кетті. Әйтпесе, бағдарлама осы көктемде таныстырылып қоюы керек еді. Қор тым сылбыр жұмыс істеп жатыр. Ал куәліктің өзіне келер болсақ, ол сөзсіз пайдалы құжат болады. Көші-қон про­цесіне айтарлықтай ықпал етеді деген ойдамын. Мәселен, мұндай құжаттың бір ғана пайдасын айтайын. Кейбір шетелдерден көшіп келмекші болған қан­дастарымыз бүгінде өздері мініп жүрген көліктерін Қазақстанға әкеле алмайды. Еуразиялық эко­номикалық одақтың талаптары бойынша шектеулер бар. Егер «Қазақ куәлігі» жасалса, бұл мәселені де шешуге болар еді. Ал құжатты даярлауға «Отандастар» қоры ғана емес, Сыртқы және Ішкі істер, Қаржы, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау, Білім және ғылым министрліктері, ҰҚК-да мүдделі болуы керек. Өйткені бұл мекемелердің бар­лығында диаспора мәселесіне қандай да бір қатысы бар құ­рылымдар тіркелген. Өкінішке қарай, бұл мекемелер қандастар мәселесіне келгенде «біреудің жоғын біреу ән айтып жүріп іздейдінің» ісін жасап отыр.  

Аманкелді ҚҰРМЕТ