Драматургия – өте күрделі, әрі өнердің көптеген элементін өзіне сіңірген синкретті жанр. Бүгінде елорда мен Алматыда Әкім Тарази, Дулат Исабеков, Смағұл Елубаев, Сұлтанәлі Балғабаев, Шахимарден Құсайынов, Роза Мұқановадай сақа драмашылардың шеберханасы бар. Бұл өз жемісін беріп те жатыр.
Бізде Гүлсина Мерғалиева, Дәурен Серғазин, Дина Жұмабаева, Данияр Базарқұлов, Ерлан Кәрібаев, Есләм Нұртазин, Айдын Салбан, Фархадбек Қанафин, Рүстем Жаныаманов, Фархат Молдағали, Әридаш Оспанбаева, Әділет Ақан сияқты талантты режиссерлер шоғыры қалыптасты. Олармен шығармашылық байланыс орнатуға дайын Нурайна Сатпаева («Ложки-липучки»), Михаил Земсков («Шипалы тас»), Әннас Бағдат («Рух»), Қолғанат Мұрат («Бақыт кілті»), Жәнібек Әлікен («Құпия»), Ықылас Шалғынбай («Бекет»), Айдана Аламан («Жүрегімнің иесі»), Әлішер Айтуар («Туған күніңізбен, анашым!»), Әділхан Асанов («Мұңлы Арлекин», Мерей Қосын («Мен жоқ жердегі менің өмірім») сияқты дарынды драматургтар бар. Ал көбінің айтатыны бір-ақ сөз: «Драматург жоқ!». Бар екен, шүкір.
Әлия Бөпежанова, Сәния Қабдиева, Бақыт Нұрпейіс, Еркін Жуасбек, Амангелді Мұқан, Зухра Исламбаева, Меруерт Жақсылықова, Анар Еркебай, Жазира Ахмет, Ақмоншақ Ахмет, Нартай Ескендір, Айзат Қадырәлиева, Моншақ Бекайдарова, Елдос Тоқтарбай мен Назерке Жұмабай секілді театртанушы, өнертанушы, сыншылардың баспасөз бетінде жарық көрген мазмұнды мақалаларын қалт жібермей оқуға тырысамыз. Ал «Шалқар» радиосындағы филология ғылымдарының докторы, профессор Шерубай Құрманбайұлының «Ойсүзгі», ақын Қалқаман Саринның «Қауырсын ғалам» мен ақын, әдебиеттанушы Айнұр Төлеу жүргізетін «Құс жолы» сынды радиобағдарламалардың «сөз өнері», драматургия, театр жөніндегі білімді толықтыра түсуіндегі рөлі зор. Сол «Құс жолының» ішінде «Драматургия діңгегі» деп аталатын, тыңдарман үшін тың идеяларға толы арнайы айдар бар. Аналитикаға иек артқан осындай хабарлар көбейсе дейсің. Көрерменнің таным көкжиегін кеңейту – тек театрлардың ғана емес, әр қалам иесінің міндеті.
Өзім балалар жазушысы есебінде бастап, кейін екі ертек жаздым. Былтыр «Әріптер әлеміне саяхат» атты алғашқы пьесам Қазақтың Ғ.Мүсірепов атындағы Мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театрында (реж. Сағызбай Қарабалин), ал биыл «Жеті ойыншықтың жеңісі» деген екінші ертегім қазақтың Ж.Аймауытов атындағы Павлодар облыстық музыкалық драма театрында қойылды (реж. Әділет Ақан). 2019 жылдың ақпанында Сидней Олимпиадасында алтын алқа таққан былғары қолғап шебері, қасиетті Түркістанның тумасы Бекзат Саттархановқа арнаған «Бокс, бокс, бокс...» атты шығармам IX республикалық «Тәуелсіздік толғауы» атты жаңа өнер туындыларына арналған конкурстың «Балаларға арналған ең үздік драма» номинациясы бойынша III орын иеленді. Бұл – мақтампаздықпен айтылған сөз емес, балаларға бағытталған драмалық туындыларды молайтудың амалы. Өйткені театрларымыз жаңаша мазмұндағы шығармаларға зәру. Қазіргі кезде инсценировка немесе тәржімадан гөрі, қолайына жаққан қазақ қаламгерінің драмасын қойған әлдеқайда тиімді. Өнер ұжымының халықаралық байқауларға қосқан қойылымы жүлдегер атанып, шетел төл әдебиетімізбен сахна арқылы танысса, мұның несі айып?! Қайта әлгілердің қазақ қаламгеріне деген қызығушылығы арта түсер еді. Театрдың Көркемдік кеңес мүшесі мен Әдебиет бөлімінің меңгерушісі ретінде драматургтарды тартқан жөн деп есептейміз. Алайда кеңестің мүшелігінде көбіне-көп артист, театр сыншысы, режиссер я болмаса театр дирекциясының өкілі жүретіні рас. Ал драмашылар аз. Қазақ елінде мемлекеттік және жекеменшікті есепке алғанда 50-ден аса театр бар екен. Елорда, Алматы, Тараз, Шымкент, Маңғыстау, Ақтөбе, Көкшетау, Павлодар, Жезқазғандағы балалар қойылымына ерекше мән беретін театрлар жемісті еңбек етіп жүр. Өкініштісі сол, сапалы пьеса қат. Не істемек керек? Драмалық шығармалардың байқауын ұйымдастырып, шын мәніндегі үздік деп танылғандардың ертегісі өңір-өңірге жолданса, бұл да анау айтқандай көмек болар еді. Сондай-ақ билет тарату, кішкентай көрерменді қызықтыру мәселесі де ойландырмай қоймайды. Осы ретте, техникалық, қаржылық мүмкіндіктерді ескере отыра, Анкара, Мәскеу, Варшава, Берлин, Шанхай, Лондон, Санкт-Петербор, Токио, Рим театрларындағы әдіс-тәсілдерді игеріп, соны айналымға енгізсек. Мысалы, Еуропаның озық театрларында балаға қойылым тарихы, автор, өнер ұжымының оны сахналаудағы мұраты турасында толық ақпар беріліп, сондағы кейіпкерлер қонақты күтіп алып, фотоға түсіп, спектакль аяқталғаннан кейін сауалнама ұйымдастырылып, артықшылықтары мен кемшіліктері сөз етіледі. Сонымен қатар қойылымның эмоциялық әрі эстетикалық мәнін арттыру мақсатында пайдасы тиеді-ау деген әр саладағы мамандарды таңдап-таңдап тренинг өткізуге шақырады екен. Қазақ елі әдеби, мәдени интеграцияға енгенін ескерсек, мұндай жаһандық жаңалықтарды игеруге тиіспіз. Бұл іспеттес дүниелерді арсеналға алуға бола ма? Біздіңше, болады. Тағы бір мәселе, егер театр басшылары драматургтарға пьеса жазып беру жөніндегі ұсыныс жасаса, жақсы дүниелер туады деп сенеміз. «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» деген, телеспектакльдер және радиоспектакльдердің саны артса, ал баспасөз премьераларды жарыса жазуға, насихаттауға күш салса, дұрыс болар еді. Бұл – көрермен тартудың маңызды бір тетігі. Капитализмнің заңдылықтарына сәйкес, маркетинг пен менеджменттің игіліктерін тиімді пайдалансақ, іс алға жылжитыны белгілі. Яғни, афиша мен спектакльдің сапасы өз алдына, сатылымдағы билетті бала психологиясына лайықтап безендіру, қолжетімді һәм тез сатып алатындай мүмкіндіктер тудыру, соның механизмын жаңарту, жарнама жағына мән беру секілді мәселелер оң шешімін табады деп ойлаймыз. Бір байқағанымыз, интернеттен бәрін көріп-білетін қазіргі қазақ баласын сендіру – оңай нәрсе емес. Демек, бұл іске педагогтар мен психологтарды да араластырған, олармен ақылдасқан артықтық етпес.
P.S.
Жалпы театрға емес, арнайы драматургияға байланысты кеңейтілген жиын өтіп, онда семинар, шеберлік сағаттар жүргізіліп, артынша ұжымдық монография жарыққа шықса деген ізгі тілек бар. Мәселен, Мәскеуде тұратын қазақ драмашысы Олжас Жанайдаровтың іріктеу негізінде таңдалып алынатын, соған бізде қатысу бақытына ие болған жыл сайынғы курсы жастардың біліктілігін айтарлықтай арттыратыны сөзсіз. Осындай «калибрдағы» қарымды қаламгерлерден барынша үйренсек, білсек, өссек, күшейсек ғажап болар еді, шіркін. Өйткені өскелең ұрпақ – «инвестиция», келешектің кепілі!..
Әлібек БАЙБОЛ,
жазушы-драматург,
әдебиеттанушы