Фейк-ақпарат кімге керек?

Фейк-ақпарат кімге керек?

Әлеуметтік желі мен түрлі мессенджерлер қоғам дертіне айналды. «Жақындарыңды ескертіңдер», «баласы барларға жіберіңдер», «мұқият қараңдар» мәтініндегі хабарланы күнде байқаймыз. Бұл кімге керек? Бірі жай ғана үркіту үшін, ендігісі арнайы жоспармен, үшіншісі нарықтағы пиар үшін аталған қадамға барады.

2016 жылы қазақстандықтарды медициналық препарат қолданғаны үшін 12 бала қаза тапты деген ақпарат елең еткізді. Өлімнің себебі дәрі қабыл­дауда делінген. Ақпарат авторы көп ұзамай қолға түсті. Астана тұрғы­ны полицияға не үшін мұндай ақпарат таратқаны жайында мардым­ды жауап бермеді. Тек «қалжыңдадым» депті.

Талғардағы психикалық аурухана­дан Николай Жұмағалиевтің қашып кеткені жөнінде қауесет тарады. Жұрт дүрлікті. Өйткені хабарламада оның адам етін жейтіні көрсетілген. Тіпті көк базар жақтан көргендер бар екен. Артынша полиция қызметкерлері ар­найы мәлімдеме жасап, жалған хабар екенін айтты.

2018 жылдың мамырында Қазнет­те белгісіз бір әйелдің баласын ұрып жат­­қаны түсірілген бейнежазба тара­ды. Видео авторы мен комментарий жазған­дар видео Қазақстанда түсіріл­ген деді. Қазақстан мен Қырғызстан ІІМ қызметкерлері бейнежазбаға ар­найы тексеру жұ­мысын ұйымдас­тыр­­­ды. Тергеу жұ­мы­сы көрсеткендей ви­део Перуде 1 мамыр күні түсірілген екен.

2018 жылы маусымда Қытай аза­мат­тары үшін визасыз режим орнады деген ақпарат пайда болды. Фейк-ақпарат мессенджер арқылы тараған. Қазақстанның сыртқы істер министр­лігі ақпараттың жалған екенін, қытай­лық­тар елімізге тек визамен келетінін мәлімдеді.

«Жаман хабар желдей еседі». Мұ­ның фейк-ақпаратқа да қатысы бар. Жыл­дам таралып, қызу талқыға түсе­ді. «Жалған ақпарат екенін мәлімдеді» дейтін хабарлама таралмайды. Өйт­ке­ні халықты бастапқы ақпарат қана қызықтырады. Олар уақытын адам етін жейтіннен сақтануға, визасыз ре­жим тақырыбын талқылауға жұм­сайды. Көпшілігі Whois серверінің бар екенін білмейді. Аталған сервер арқы­лы жаңалықтың Қазақстанмен байла­ны­сын, IP-адрестің қай жерге тіркел­генін көруге болады.

Factcheck.kz сайты журналисі Павел Банниковтың айтуынша, фейк-ақпарат жылдам жасалады. Фун­к­циясы қарапайымнан күрделіге қарай жүреді екен. Фотошоп, текст, видео, интернет-тролль және тағы бас­қа түрі бар. Интернеттегі фейк-ақ­па­раттың 99 процентін жай ғана қол­да­нушы жасайды-мыс. Қалған үле­сі – маркетингтік шабуылдың еншісін­де.

Kantar ақпарат агентігі АҚШ, Франция, Ұлыбритания және Брази­лия тұрғындарына зерттеу жүргізген. «Ақпаратқа деген сенім» атауымен өткен акцияға 8 мың адам қатысқан. Нәти­жесінде, халық баспасөз құрал­да­ры­ның ішінде журналға сенім арта­тыны белгілі болды. 72 проценті жур­­налдан оқыған ақпараттың шы­най­лығына сенімді. Сауалнамаға қа­тыс­қандардың 69 проценті теле­ар­наға, 68 проценті радиоға, 67 проценті дәстүрлі БАҚ құралы таратқан ақ­па­ратқа сенеді. 50 проценті интер­нет порталдар мен сайт ақпаратына құлақ асады. 37 проценті мессенджерде таралған ақпараттың дұрыс екеніне көзі жетеді. Қалған 33 проценті ғана әлеуметтік желідегі ақпараттың ақ-қарасын айыруға тырысады екен.

Қазір халық үшін маңыздысы – ақпарат. Шындық па, жоқ па, бас ауыртпайды. Ішіндегі бірен-сараңы ғана тексеру қамына кірісер. 2018 жылы 3 қарашада «Kaspi банк жабы­ла­ды екен. Тезірек ақшаларыңды алың­дар» мәтінімен WhatsApp-та ау­дио­х­абар тарады. Банк басшысы ар­найы видеоүндеу жариялап, менед­жер­лер сабырға шақырғанымен, ха­лық көпке дейін тыншымады. Мұны маркетингтік шабуылға балауға бола­ды. Нарықта осыған ұқсат жағдаяттар жиі кездеседі. Бургер жеуге болмайды, KFC-де халал сертификаты жоқ және тағы басқа жаңалықтарға ел иланады. Ал бұл компаниялар үшін басы артық шығын.

Пікір қалдырудың өзінде пайда мен зиян жатыр. Мұнда да фейк-ак­канут­тар арқылы компания беделіне нұқсан келтіретін пікір қалдыратын­дар бар. Мысалы, өзіңіз бұрын барма­ған жер жайында, алдымен, пікірлерді оқисыз. Сізге орналасқан жері, баға­сы, бәрі ұнауы мүмкін. Бірақ жазылған пікірлерде қарама-қайшылық болса, ойыңыз өзгереді. Пікір қалдырған адам фейк-аккаунт шығар, арнайы жоспармен жасалған әрекет болар деп топшыламаймыз. Бірден жоққа шы­ғаруға әуеспіз. Бұл диагноздың қазақ­ша атауы – «жел шықпаса, шөптің басы қимылдамайды». Қоғамда дәл осындай менталитет қалыптасқан. Кез келген ақпарды бірден қабылдау­ға, не жоққа шығаруға асықпаймыз. Ақпараттың рас-өтірігін анықтауды уақытты алатын жұмысқа балаймыз.

Әлем елдері фейк-ақпаратпен күре­суді жолға қойған. Google фейк­пен күресуге 300 млн қаржы бөлген. Facebook те жалған ақпарға жол бер­гісі келмейді. Германия арнайы заң қабыл­дады. Ресейде де фейкке қарсы заң күшіне енді. Индонезия мен Ұлы­бри­тания халқы арнайы шара қол­данып жатыр.

Индонезия – әлемдегі ірі мұсыл­ман мемлекеті. Мұнда дінді берік ұстанады. Қытайдың Индонезияға көрсеткен қысымы жайлы фейк-ақпа­рат жиі жарық көреді. Осыдан елде ұлт, мәдениет, дін тақырыбында алауыздық пайда болады. Алдың-алу үшін индонезиялықтар үлемдер кеңе­сіне жүгінеді. Үлемдер кеңесі жоғары діни орган есебінде. Бұл халық­ты сабырға шақырудың ең оңай жолы екен.

Ал Италияда «шынарды шыбық кезінен бақыла» дейтін принцип. Римдегі бастауыш мектепте 4 млн-ға тарта бала оқиды. Балаларға интер­нет­тегі фейк-ақпараттан сақтану, ақ­параттық сауаттылық жайлы ар­найы пән кіреді. Оқушыларға блог жүргізуді, фейк ақпаратты тануға үйретеді. Арнайы тест тапсыру жүйесі де бар.

Ұлыбританияда қарапайым аза­мат­­қа, заң өкілдеріне лицензия бер­мей­­ді. Олар тек кабельді, спутникті және цифрлы хабарды қосуға лицен­зия алады.

2012 жылы Журналистер бірлестігі мен Бас редакторлар клубы «Журна­лис­тің этика кодексін» бекітті. Осы­ған ұқсас кодекс Ұлыбританияда да бар. Егер журналист этика кодексін бұзса, карьерасына нүкте қояды. Тіпті журналист жұмыс істеген редакцияға сын келуі мүмкін. Еліміздегі «Журна­лис­­тердің этика кодексі» ережелері сақтала бермейді. Фейк-ақпарат тара­ту­ға тиым салу туралы заң жобасы жоқ. Ресей жақында ғана фейк-ақпа­рат­қа қатысты заң күшіне енді. 24 наурызда қабылданған заңда жалған ақпарат тарату мен жала жабуға қа­тыс­ты айыппұл мөлшері көрсетіл­ген. Егер аталған ақпарат әсерінен адам көз жұмса немесе оған зақым келсе, айыппұл мөлшері өседі.

Фейк-ақпарат таратудың жақсы жағы барын білесіз бе? Иә, жалған ақпарат тарату дұрыс емес. Бірақ елдегі саяси жағдайды орнықтыру үшін кей мемлекет «назар аударту ақ­па­ратын» таратады. Мысалы, Оң­түс­тік Корея елдегі саяси дүмпуді басу үшін «Ли Мин Хо мен Сюзи айыры­лыс­ты» деген ақпарат таратқан. Дональд Трампп Америка президенті атанғанда елде наразылық акциясы жүрді. Халық көңілін аулау үшін Америкада түрлі фейк-жаңалықтар жарияланды.

Мамандар фейк-ақпаратты ажы­ра­тудың жеңіл тәсілдерін ұсынады. Алдымен, тақырыбына назар аудары­ңыз. Егер ақпарат сенсацияға құры­лып, сұрақ пен леп белгісі қойылса, ойланыңыз. Бұл фейк-ақпарат болуы әбден мүмкін. Сізге жеткен ақпарат ресурсын түбегейлі тексеріңіз. URL адресіне мән беріңіз. Барлығы фейк негізінде жасалған сайтқа тап болуы­ңыз мүмкін. Сондықтан сайттағы «біз туралы» қосымшасын оқыңыз. Оқып отырған ақпаратта қате көп болса, автор сенсация төңірегінде пунктуа­ция­­ға қарауды ұмытып кеткен деп топ­шылаңыз. Кез келген ақпаратты таратарда, сенімді дереккөзден алуды ескеріңіз.

Фейк-ақпаратпен күрес мемле­кет­тік қолдаумен жүргізіледі. Оған Франция президенті Эмманюэль Мак­рон­ның пікірі дәлел болады. Фран­ция президенті ақпараттық қауіп­сіз қоғам құру – мемлекет құзы­рын­да екенін алға тартады. Ақпаратты тексеретін түрлі сайт ашып, техно­логияны жұмылдырған дұрыс. Алайда мемлекет тарапынан көңіл бөлінбесе бәрі бекер. Фейк-ақпарат­пен қоғам болып күресіп, ақпарат кеңістігін тазартуды қолға алу керек.


Айзат АЙДАРҚЫЗЫ