Жаздың бірінші айы кірді. Әне-міне дегенше аспан айналып жерге түсердей аптап ыстық басталады. Жұрттың тынысы тарылып, тілі аузына сыймай, кенезесі кепкенде тәтті сусынға сұраныс артатыны рас. Әсіресе, ондайға жасөпірімдер ерекше құмар. Ғалымдар тәтті сусынның зиянын дәлелдеп, қанша дабыл қақса да, халық неге қауіпті өнімнен бас тартпайды? Сусынның құрамындағы қантты азайтуға өндірушілер неге құлықсыз?
Жақында халықаралық HBSC ғылыми орталығы соңғы екі жылда қазақстандық мектеп оқушыларына жүргізген зерттеу нәтижесін жариялады. Зерттеу 806 мектепті қамтыған. Сауалнамаға 11, 13 және 15 жастағы 6,5 мыңнан астам оқушы қатысыпты. Сөйтсек, балаларды қатты алаңдататын мәселенің бірі семіздік екен. «Әлемдегі әрбір 5-ші бала, республикадағы әрбір 12-ші бала артық салмақтан зардап шегеді», – дейді орталық мамандары. Неге? Оның негізгі себебі жаңағы баяндамада жазылған. Сарапшылар Қазақстанда жасөспірімдердің бестен бірі немесе 17 пайызы күн сайын құрамында қанты бар сусын ішсе, әрбір төртінші жасөспірім тәтті жейтінін анықтаған.
Жалпы, дамыған елдерде семіздікті емдеуге денсаулық сақтау саласына бөлінген қаржының 10 пайызы жұмсалады. Осыдан бес жыл бұрын АҚШ сенаторлары конгресте «артық салмақ ұлтттық қауіпсіздікке қатер төндіріп тұр» деген мәселе көтерді. Өйткені семіздік түрлі ауру туғызып, баланың ой-өрісін шектейді, жұмыс істеу қабілетін күрт төмендетеді. Былтыр Қазақ тағамтану академиясы кешенді зерттеу жүргізіп, «Қазақстан балаларының 11 пайызы семіздік дертіне шалдыққан» деп тұжырым жасады. «Бұл – өте үлкен сан. Көрсеткіш жылдан-жылға артпаса, кеміген жоқ» деп қынжылады академик Төрегелді Шарманов.
Қантты сусынның басқа да зияны баршылық. Ол ағзада зат алмасу процесін бұзып, көмірқышқыл мен майдың жиналуына, тұз-электролиттік тепе-теңдіктің ауытқуына, қан құрамында холестериннің көбеюіне әсер етеді. Тәтті сусынды көп ішетіндер арасында жүрек-қантамыр аурулары да молынан ұшырасады. Гарвард университетінің профессоры Васанти Маликтің сөзінше, адам қантты сусынды күнделікті тұтынса, жасына жетпей өлу қаупі 21 пайызға дейін өсуі ықтимал. Қазақ тағамтану академиясының президенті Төрегелді Шарманов: «Қант – ақ, тәтті, токсинді, қатерлі у» дегенді жиі қайталайды.
– Қантты сусын – ағзаның жауы. Ол қант диабетіне шалдығу процесін үдетеді. Баланың бойын өсірмей тастайды. Уақыт өте онкологиялық аурулар шақыруы ғажап емес. Қант деген – қазақтың табиғатында болмаған нәрсе. Біз оның орнына сүтті пайдаланғанбыз. Бұл қауіптен құтылу үшін құрамында қанты бар тәттілер мектепте сатылмауы керек. Өндірушілер тәтті сусынға қантты неге көп қосады? Себебі қант адамның тәбетін ашады да, нарықта өтімді болады, – дейді ғалым.
Қазақстанда қантты тұтыну нарығының көлемі – шамамен 500 мың тонна. Халықтың қажеттілігі 245 мың тонна болса, сусын өндірісіне – 155 мың тонна, кондитерлік өнімдер дайындауға 100 мың тонна кетеді. Яғни, тәтті сусынға сұраныстың артуы құмшекерді тұтыну көлемін де ұлғайтқан. Былтыр республикада 673,9 млн литр минералды және газдалған сусын шығарылыпты. Ал алкогольсіз сусын өндірісінің көлемі – 1,59 млрд литр. Жан саны 19 млн болатын мемлекетке бұл – әрине, шектен тыс көрсеткіш. Былтыр тамызда Қоғамдық денсаулық сақтау орталығы қазақстандық өндірушілерден тәтті сусындардың құрамындағы қант мөлшерін азайтуды сұраған. Сонда «Алкогольсіз сусын және шырын өндірушілер қауымдастығы» атынан қауымдастық президенті Әлия Мамытбаева сөз сөйлеп, бұл саясатты толық қолдайтынын жеткізген. Әзірге оң нәтиже байқалмайды. Бәрі сөз жүзінде қалған. Өндірушілерді іс жүзінде мәжбүрлейтін заң тетігі жоқ.
2018 жылы Денсаулық сақтау министрлігі мектептерде газды, тәтті сусындар мен кондитерлік өнімдер сатуға тыйым салды. Елжан Біртанов одан өзге шара қолдану қолдан келмейтінін мойындаған. «Өнеркәсіп бір орында тұрмайды. Олар жарнамалық науқандарды белсенді жүргізеді. Біздің міндетіміз – халыққа тәтті сусынның зиянын түсіндіру. Біз сауда-саттықты шектей алмаймыз», – деген-ді министр. Экономист Мақсат Халық та өндірушілердің дәурені жүріп тұр деп санайды.
– Бүгінде қантты сусындарға заң бойынша тыйым салу мүмкін емес. Жекеменшік субъектілер ғой. Керісінше, оларға сондай кәсіппен айналысуға рұқсат берілген. Тіпті, бірқатар жеңілдік жасалған. Өйткені олар жергілікті халықтың біразын жұмыспен қамтып отыр. Тыйым саламыз десек, мәселені жан-жақты талқылап, заң нормаларына арнайы өзгерістер енгізу қажет. Мысалы, темекі мен арақ-шарап зиян болса да, оны сатуға ешкім шектеу қоймайды. Бірақ оларға адам денсаулығына нұқсан келтіргені үшін қосымша акциз салығы салынады. Ал тәтті сусындарға акциз жоқ. Егер акциз салығы салынса, бұл өндіріс бәсеңдер еді. Себебі сусын автоматты түрде екі есе қымбаттап, сұраныс азаяды, – дейді Мақсат Халық.
Ғалымдар коронавирустан дұрыс қорғану үшін тәтті сусындардан бас тартуды ұсынады. Жуырда Ресей ұлттық нутрициология мен диетологтар қауымдастығының мүшесі Марина Макиша қантты шырындар иммунитетті әлсіретеді деп мәлімдеді. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының бас директоры Тедрос Гебреисус та алкоголь, темекі мен тәтті сусынды шамадан артық тұтынған адамның COVID-19 инфекциясын жұқтыру қаупі жоғары деп есептейді. Яғни, үшеуінің зияны бірдей дерлік. Бір қызығы, көп ретте баласын арақ-шараптан аулақ ұстайтын ата-ана тәтті сусынды өзі-ақ сатып әпереді. Айтпақшы, манағы HBSC ғылыми орталығы қазақстандық жасөспірімдердің 13-15 пайызы өмірінде бір рет болсын темекі тартып көргенін, 37 пайызы алкогольдің дәмін татқанын хабарлады. Ол енді бөлек әңгіменің арқауы.
