Мақала Дайырбайқызы Мәкиза апай туралы бола тұра тілге тиек, әңгімеге арқау болып отырған екі кісі арасындағы дәнекер бүгін жәдігерге айналған түсі сарғайған екі парақ қағаз. Хат мәтіні төрт бөліктен тұрады.
Біріншіден, «Құрметті інім, Мұхамеджан! Сыртыңнан тілектес ағаңнан сәлем ал» деп басталып, інісін құттықтайды, дәрежесінің өсіп, құрметке бөлене беруіне тілек білдіреді.
Екіншіден, Сапар Байжанов ағайдың «Зейін творчествосы жөнінде кандидаттық қорғап, Зейіннің еңбегін терең зерттеп бағалағанын... естіп алғыстар айтып, ризалық етіп жатырмыз. Ауру себепті тыңдауға бара алмадым» деп налығанын жасырмайды.
Үшіншіден, «Сол Зейіннің қайтыс болғанына сегіз жылдан асып барады, осы күнге дейін басына бір белгі қойылмай... жыл сайын Мәкіжан бастап, балаларының бәрі басына барып бірнеше рет жөндеп, тазалап, сыпырған болады, ол не болсын?! Бұл жөнінде Мәкіжаннан сұрап білерсің... Осы мәселе жөнінде де адам белгілеп жол ашып беруіңді сұрар едім» деп өтініш айтады.
Төртіншіден, «Біздің хал-жағдайымызды мен айтпай-ақ сыртымыздан сұрап біліп отырғаныңды жақсы білеміз, естиміз. Ол адамгершілігіңе көп-көп рақмет... Менің сырқатқа ұшырағаныма бес жыл болды ғой, сырқатқа қосымша қарттық та көмектесетін сияқты, жолдасым ол да... жүріп-тұруға жарамсыз, қазіргі жағдайымыз бір Мәкіжанның қамқорлығына сүйеніп, азып-тозбай отырмыз, тамақ жеткізу, материалдық, моральдық көмек жасау... барлығы бір ғана Мәкіжанның мойнында болып отыр... Елден бұрын бізге, Зейінге келетіндер, қазір бәрі Мәкіжанға келеді. Тек тілейтініміз – дені сау болса екен дейміз және ол басқаларға жағдай айтып, көмек сұрауды да ар көреді. Оған бармайды, ұялады. Намыс көреді, шыдайды.
Ал қарағым, Мұхамеджан! Біз затымыздан ақ жүрек, ақ тілек адамдар едік. Жаратылысымызда бір адамға ықыласым түссе... ұзақ өмірлі бол. Сен бізге Зейініміздейсің, біз тек осылай түсінеміз. Сондықтан қуаныш тілегімізді ішімізге сыйдыра алмай, осы хат арқылы хабарласып отырмыз, айып етпе.
Бәрімізге амандық болсын! Хош сау бол, қарағым, бізден келінге сәлем айт»
Сәлеммен ағаң Дайырбай, жеңгең Темкен
30.06.1974 ж.
Дайырбай ата хатын қамығып, жабырқап жазған. Себебін сырқат пен қарттыққа артады. Бұл – бүгінгі күні. Енді өткен күн емес-ау, жылдардың сырына үңіліп көрейікші.
Дайырбай атаның алтыншы атасы Бекше мерген, батыр адам болыпты, ал атасы Шәшке жанға да, малға да бай дәулетті кісі екен. Мұсылмандық парызын өтеуге Меккеге барғанда қайтыс болып, сол жақта жерленіпті. Шәшке қажының жеті ұлының алтыншысының аты Әбіке де, кенжесі Күшікбай есімді Әбікеден – Дайырбай ата, Күшікбайдан – Жүсіпбек, одан – Сағынбай, Зейін өрбиді. Қажы әкесінен қалған мал-мүлікке Әбіке ие болып, інісі Жүсіпбекті үйлендіргеннен кейін қалған мұраны оның қолына табыстайды. Ерте дүниеден өтеді.
Арабшаға жетік Жүсіпбек өз балалары Сағынбай мен Зейінді, аға баласы Дайырбайдың сауатын ашқызып, тәрбиелеген екен. Көздері ашық, көкіректері ояу келесі буын салынған «сүре жолды» сабақтастырып, бір-бірін демеп, олқылы-толқылы заманға аяқ басады.
Сол кезеңді Берік Жүсіп былай түйіндейді: «Қырық жыл қырғын болса да ажалды өледі» деген рас екен. Дайырбай Шашкин Ұлы Отан соғысына басынан аяғына дейін қатысып, ерекше ерлік көрсетіп, Берлинге жетіп, елге жеңіс байрағымен қайтты. Жеті жыл түрме, бес жыл соғыс – он үш жылға созылған жан азабы. Тозақ отына бергісіз сол күндерін өзі ойламауға тырысатын. Ойласа дәрмені құриды.
Соғыстан кейінгі сүреңсіз күндер. Қызылжарда бастық. Өзіне салса, осы жерде байласа да тұрғысы жоқ. Әр бұтасы таныс. Өткен күннің елесі көп. Солай болса да, айналшықтап кете алмауына себеп бар. Бұл жерде Сағынбайдың сүйегі жатыр. Артына қарап, алаңдай беретіні сол.
...Қолынан келетін дәрмені жоқ. Тек бауырының қабіріне құран оқи береді. Онда да күндіз емес, түн қараңғысында барады. Содан соң Теміржан екеуі әбден солығын басқанша еңіреп жылайды... Итжеккенде жүрген Зейінге жыл қосылуы мүмкін. Осындай қара мұлғын ойлар тұмшалағанда ұзақ түн ұйқысыз өтеді. Сөйткен Дәкеңнің кеудесін көтеріп тірі жүргені ғана болмаса, нардай шөгіп, құр сүлдесі кетіп бара жататын...»
«Сағынбай ағам Қызылжарда балалар үйін ашқан еді» дейді апай. Оған сегіз жастан қабылдайды екен. Қайнысы Сағынбайдың ақылымен Мәкизаның тегін Теміржанова деп өзгертіп, екі жас қосып үлкейтіп куәлік алынады, алда не күтіп тұр дегендей. Заман тарылып, күнкөріс ауырлаған шақта анасы «Мен немере апасымын, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған қыз еді» деп, жетім балалар үйіне өз қолымен қызын тапсырады. Бұл қатігездік емес, сол уақытта жан сақтаудың бір амалы еді. Әрине, Мәкиза үшін алғашқы жылдар азап болды. Әке-шешесін, отбасын аңсады, сағынды, жылады, көнді, бұған да үйренді. Бала емес пе?... Мәкизаның тегінің өзгеруі бір бұл емес екен. Алда оған да жетеміз.
1931 жылы ағасы Сағынбай алғыр інісі Зейінді үкімет жолдамасымен Мәскеуге оқуға жіберіпті. Қандай жандәрмендік... Сағынбай Шашкин 1933 жылдың жазында өкпе сырқатынан отыз жасында көз жұмған.
«1948 жылы жадап-жүдеп Зейін де келді. «Көппен көрген ұлы той». /Алматы ақшамы, 31.05.2014ж./
«Кеше жұп жазбай жүрген жолдас-жоралар суға кеткендей жым-жылас болдық. Сол кеткеннен хабар-ошарсыз араға он жеті жыл салып, Алматыға 1955 жылы оралыппыз. Ілініп салынып, біріміз ойдан, біріміз қырдан дегендей, қайтып келіп, қайтадан көрісетін болдық, сырласатын, мұңдасатын болдық. Олар Х.Есенжанов, З.Шашкин, Ө.Тұрманжанов, Х.Үзденбаев. Түк жазықсыз қамалған түрмеде, сұрапыл тергеуде бастан кешкен қорлығымызды айтысамыз. Сібірде, айдауда көрген азабымыз бен азарымызды еске аламыз. Бірақ қайғырмаймыз, қамықпаймыз. Аңсаған астанамыз Алматыға аман келіп, бас қосқанымызға мәз болып, қанаттана, қайраттана сөйлеміз. Сонда әсіресе Зейін мәселеге көбіне философиялық мән бере сөйлейтін. «Қайрат, қажыр дейтін әсіресе қиындықта қажет» дегені есімде. Көрші болған соңғы он бір жылдың ішінде З.Шашкин үздіксіз ауруына қарамай творчествода ғажап қайсарлық танытты. Көз алдымызда тынбай еңбек етіп, үш повесть, төрт роман жазып үлгерді, пьесалар қойды, аудармалар жасады. Абай поэзиясымен айналысты... Арасына екі жыл салмай, «Доктор Дарханов» романы қолға тиді, қолтаңбасын оқысам «Асқар белім, ақылшым Мұқаңа, ізгі ниетпен алдыңа тартам. Зейін. 05.01.1963ж., Алматы қаласы» депті.
«Зерделі Зейін тағдыр зобалаңына мойымай, сынбай азаматтық бейнесін сақтай біліп, халқына асыл мұра қалдырды» деп жазыпты академик М.Қаратаев «Зерделі зергер» атты естелігінде.
«Бір күні Қызылжардан Дайырбай ағасы келді. Қайтарында: «Зейінжан, қартайдым әрі қажыдым. Маған Сағынбай шырақтың әруағы разы шығар. Өлгеннің артынан өлмек жоқ екен. Енді мені Алматыға, қасыңа көшіріп ал. Қанша өмір қалды дейсің. Ең болмаса, қалған күндерімізді бірге өткізейік» деп айтады.
Сол жылы Дайрекең Алатаудың бөктеріне қоныстанды...»
Мына хат Алатаудың бөктерінен жазылып отыр. Хат соңында «жеңгең Темкен деген тіркес бар. Ол кім екен?» деген сұрақ туады.
«Темкен-Теміржан – Шорман әулетінен шыққан Қозғанбай байдың қызы, Жарылғапбердінің туған қарындасы, Дайырбай атаның зайыбы, Мәкиза – Мәкіжанның анасы, аяғының ауырлығына қарамастан, сахнаға шығып, қазақ пен татардың ойнақы әндерін гармонмен сүйемелдеп құйқылжытып шырқағанда, тыңдаған жұрттың сүйсінбеске амалы қалмайды екен. Мәкиза апамыз ана құрсағында жатып, сахна төріне шығыпты, өнерге құштарлығы емшек сүтімен дарыған болар... Ал есейгендегі арманы кәсіби сахнагер болу еді» деп есіне алатын апай. Өмірдің өзі үлкен сахна ...
«Қиын-қыстау шақта Мәкизаға қол ұшын созған адамның бірі Қазақ Совет энциклопедиясының бас редакторы, М.Қаратаев еді. Зейін Шашкинмен түрме нанын бөліскен қанды көйлек дос қарындасын жұмысқа алғаннан кейінгі айтқаны: «Айналайын, сен де аз қиындық көрген жоқсың. Арғы аталарың Шәшке қажы дінге құлай берілген Құдай жолындағы жан еді. Кешегі аласапыранда солардың атынан бездік. Сен енді өз тегіңді Райымқұлова – Шашкина деп жаздыр. Ең болмаса рухы разы болсын!»...
«Мұхамеджан Қаратаевтың жетекшілігімен жұмысты бастағандары, тынбай еңбек еткендері, ол кездегі жұмысқа деген жауапкершілік, осының бәрін еске түсіріп отырып, соңында Мұхамеджан Қаратаев еңбегіне сай құрмет көре алмады деп сол кездегі басшылыққа ашуланатын.» /Қ.Ә. 08.07.16ж./
Бұл жәйтті маған да айтқан еді. Осы тұста апайдың айтқан бір әңгімесі есіме келеді. «Райымқұлова болу себебім, Ақтотым жалғыз аталмасын дегенім еді. Ал Шашкинаны Мұхаң аға қосты. Енді энциклопедияда қойылатын талап қысқа-нұсқа, жатық, әр әріптің орны санаулы, менің тегім болса ұзақ, шұбалаңқы. «Әй, қайран ағатайым, сонда Шашкина деген жазуды көріп, көзі де, көңілі де толатынын байқайтынмын» дейді апай.
1995 жылы жаз шыға қайын атам Мұхамеджан Қаратаев бақилық болды. Атамен қоштасу Ғалымдар үйінде өтетіні белгіленді. Мен сыртта тұр едім, егде тартқан апай егіле жылап ішке кірді де, сәлден кейін сол егілген қалпы қайта шықты. Маған бұл кісі кім болды екен деген ой келді. Кейінірек атаның күнделігінен /соңғы жылдары жазған/ үзінді келтірген мақалам шықты. Мәкиза апай оқыған, енді келіп «қайран ағатайым-ай, қиналған екенсің, мен неге көңіліңді сұрап бармадым» деп өзін жазғырып жылады...
Жаны нәзік, тілі майда, «Баянауылдың ақ қызы» атанған Мәкиза апай үйімізде болды, батасын берді. Мирас екеумізді дастарқанынан қалдырған жоқ. Отырған жерінде ән айтылады, тұрған бойы позитив. Апайдың мерейтойы өткеннен кейін Ғайни абысыным екеуміз үйіне бардық. Асықпай отырып апайдың әңгімесін тыңдадық. Сол арада баяғы бұдан сексен екі жыл бұрын жалған қосылған екі жылды ұмытпай есіне алып бір қойды. Соған қарағанда, Мәкиза апай тоқсанды мойындағысы келмей ме, әлде әзілі ме, апайдың жүзіне күлімсірей қараймын.
«Келгендерің жақсы болды, екеуіңнің жұптарыңды жазбай бірге жүргендерің маған өте ұнайды» деп, сырттай қамқорлығын білдіргені де есімде.
Жылдар өтіп жатты, Мәкиза апай да мәңгілік өмірге аттанды. Апайдың қырқына барғанымда, Ақтоты Рахметоллақызына Дайырбай атасының тізген моншақтай қолтаңбасын, хатын көрсеттім. Бір-екі минутқа маған сөз беруін өтінгенімде «хатты маған бересіз бе?» деді. Алдымен баспасөз бетіне жариялайын, сосын көшірмесін берейін» деп, уәде еткен едім. Сол себепті бұл мақала мойнымдағы қарызбен пара-пар.
«Басынан небір қиын күндерді өткерсе де, үгітіліп кетпеді. Өмірдің бақытты, нұрлы шақтарында да, асып-таспады. Қашан көрсең де сұлу, көркем қалпын жоғалтпай, «жазушы жары» деген атты лайық алып жүрген жанның бірі – Мәкиза Дайырбайқызы дер едім» деп, Зайда апай Бекхожина Мәкиза анамыздың тектілігін айтып, ұрпағына ғұмыр тілеп, салтымыздың дәстүрлі жоқтауын бүгінгі күнмен сабақтастырып «Қазақ әдебиеті» газетіне мақала берген екен. Қандай жарасымды...
Мен естелігімді осылай аяқтауды жөн көрдім.
Жәмила ҚАРАТАЕВА