Теректі – облыс орталығы Орал қаласына жақын аудандардың бірі. Иә, аудан орталығы Орал қаласынан 40-45 шақырымдай жерде болғанымен, Теректі халқының саны һәм жер аумағы жөнінен Батыс Қазақстан облысының ең ірі аудандарының бірі. Территориясы өзен-көлмен жомарт торланғандықтан орман-тоғайға, яки табиғи жасыл желекке бай Теректінің табиғаты әдемі екені кім-кімге де түсінікті болса керек.
КСРО кезінде мыңғыртып мал да, жайқалтып егін де өсірген аудан жерінің топырағы құнарлы болғандықтан, бау-бақша шаруашылығына да «кет әрі» емес еді. Алайда күні кешегі қоғамдық формацияға қоса, меншіктік қатынастар күрт өзгеріп, жылдар бойы қалыптасқан экономикалық байланыстар бырт-бырт үзілген өтпелі кезең, өліара шақта шаруаның оңбай қожырағаны рас. Сөйте тұра табиғи мүмкіндіктерге қоса, жасампаз еңбекке жұмылар адам ресурсына да бай Теректі өзге аудандарға қарағанда тез ес жиып, етегін жапты. Соның бір айқын дәлелі, айшықты мысалы былтыр, яғни 2018 жылы Батыс Қазақстан облысының Теректі ауданы кең-байтақ Қазақстанның барлық 163 ауылдық ауданы һәм 17 қалалық ауданы бойынша кәсіпкерлікті дамыту, кәсіпкерлікке қолайлы жағдай жасау жөнінен елдің алды болып, Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың қолынан аталған ауданның әкімі Әділ Жоламанов арнайы жүлде алды.
Ал енді ақиқатқа арқа сүйеп, ашығын айтар болсақ, Теректі ауданы 1991 жылдың соңын ала атыңнан айналайын Азаттықтың ақ таңы атқаннан кейін де біраз жыл орыс тілді, орысқолды аудан болып келді. Тек осыдан біраз жыл бұрын бүгінде Ауыл шаруашылық министрлігіне қарасты Ветеринария комитетінің төрағасы Арман Өтеғұлов 2011-2013 жылдары аталған ауданның әкімі болған кезде ұлттық құндылықтарға мықтап ден қойып, ұлттық рухты асқақтата бастады. Арман Кәрімұлынан кейін Теректінің тізгінін ұстаған Мұрат Мұқаев, Кәрім Жақыпов сияқты азаматтар да ауданды ұлы мәртебелі Тәуелсіздіктің талаптарына бейімдеуден айныған жоқ. Сондай-ақ Теректі ауданының қазіргі әкімі Әділ Жоламанов та аудан халқының тыныс-тіршілігін рухани тұрғыдан жаңғырту бағытында қажырлы еңбек етіп келеді. Тілге тиек, сөзге өзек болып отырған ауданға қарасты Долин ауылдық округінің аумағында бүгін «Тақсай ханшайымы» кесенесі «мен мұндалап» тұр. Бұл кесене «Подстепный – Федоров – Ресей Федерациясының шекарасы» тасжолының оң жағынан 250 метр қашықтықта бой көтерді. Үшбу кесене бүгіндері әрлі-берлі өткен жолаушылар үшін Ақ Жайық атырабының терең тарихынан барынша мол мағлұмат беретін нысандардың біріне айналуда. Бұл нысанның биіктігі – 7 метр, ені – 4 метр, ал кесененің жалпы аумағы 20 сотық жерді қамтиды. Былтырғы қазан айында ашылған кесененің құрылыс жұмыстары «Рухани жаңғыру» бағдарламасының «Рухани қазына» шағын бағдарламасы бойынша меценаттар есебінен жүргізілді. «Заңғар» жеке кәсіпкерлігі жүзеге асырған бұл жобаның жалпы құны – 8 млн теңге. «Тақсай ханшайымы» кесенесінің салынуына Ибрагим Жақсымбетов, Қатауолла Ашығалиев, Валерий Голоухов, Арман Ғаббасов, Қайрат Садықов, Ұлықпан Мұхамедияров, Тілекқабыл Жұмағалиев, Александр Овчинник, Жұбан Шиназбеков, Сержан Идиятов, Мирхат Жұмашев, Виктор Галкин сияқты жергілікті жомарт жүрек кәсіпкерлер тікелей демеушілік танытты. Жалпы, Тақсай қорған-кешені – Ұлттық музей жанынан құрылған «Қасиетті Қазақстан» ғылыми зерттеу орталығы жариялаған киелі орындар тізіміне енген 100 нысанның бірі.
Батыс Қазақстан облыстық тарих және археология орталығы 2012 жылы Теректі ауданына қарасты Долин ауылының аумағындағы Тақсай қорған кешеніне жүргізген археологиялық қазба жұмыстары барысында «Алтын ханшайым» табылды. Беті бөренелермен жабылған зираттан әйел адамның қаңқасына қоса, аса қымбат әшекей бұйымдар шықты. Марқұмның басында шошақ төбелі алтын бас киім болған. Қабірден көптеген зергерлік алтын бұйым табылған. Осыған қарап жерленген әйел затының өз дәуіріндегі дәулетті де ықпалды әулеттің өкілі болғандығын аңғару қиын емес. Сол себепті, оған археолог және тарихшы ғалымдар «Алтын ханшайым» деген шартты атау берген болатын. «Алтын ханшайымның» түпнұсқасы бүгіндері Ұлттық музейде сақтаулы. Осы жәдігерді қалпына келтіру ісімен қазақстандық ғалым-реставратор Қырым Алтынбек бастаған мамандар айналысты. Ғалымдардың пікіріне қарағанда, «Алтын ханшайым» біздің дәуірімізге дейінгі V-VI ғасырларларға тиесілі археологиялық жәдігер көрінеді. Адамзат тарихындағы аталмыш кезеңді тарихшы ғалымдар «Ерте дәуірдегі көшпенділер (савроматтар) кезеңі» деп атайды. Қазіргі уақытта Тақсай қорған кешеніне шамамен 2,5 мың жыл болған деп есептелінеді. Кездейсоқ табылған жәдігер орындары зерттеліп, бұл жерде 4 оба бар екені анықталды. Сөйтіп, «Тақсай оба кешені» деген шартты атауға ие болып, археологиялық қазба жұмыстары басталған еді. Оған тарих ғылымдарының докторы, профессор Мұрат Сыдықов жетекшілік жасап, қазба жұмыстарын осы орталықтың ғылыми қызметкері Яна Лұқпанова басқарған топ жүргізді.
– Тақсай ханшайымының жасы – 35-40-тың шамасында. Оның қаңқасының айналасынан сырға, сақина, алқа секілді 500-ге жуық алтын әшекей табылды. Тіпті үстіндегі көйлегі мен жамылғысы да алтын жіппен тігілген екен. «Алтын ханшайыммен» бірге екі күзетшінің жерленуі оның мәртебесі жоғары болғандығын көрсетеді. Тақсай кешенінен алынған бұл артефактілердің алғашқы зерттеу жұмыстары БҚО тарих және археология орталығы базасында жүргізілді. Көне зираттан алынған жәдігерлерді өңдеп, зерттеу барысында Қазақстанның Нұр-Сұлтан және Алматы, Жапонияның Токио, Германияның Бохум және Франкфурт, Дюссельдорф, Ресейдің Мәскеу, Петербор, Орынбор, Челябі, Пущино, Новосібір қалаларындағы мамандар мен ғалымдар шақырылып, жәдігерлер жан-жақты зерделенді. Осы қайталанбас ғажайып ғылыми жәдігерлерді ғалымдарға, мамандарға, қызығушылық тудырған адамдарға таныстыру мақсатында Тақсай обасынан табылған құндылықтар елордаға жеткізіліп, Нұр-Сұлтан қаласындағы Ұлттық музейдің экспозициясында «Алтын ханшайым» атауымен көпшілік назарына ұсынылды. Тақсайдан табылған материалдардың құндылығы өте жоғары. Бұл кешеннен табылған «Алтын әйел» ұлттық тарихымыздың ақтаңдақ тұстарын түгелдеу үшін өте зор маңызға ие, – дейді Батыс Қазақстан облыстық тарих және археология орталығының ғылыми қызметкері Яна Лұқпанова.
Осыдан біраз уақыт бұрын Теректі ауданында қазақтың «Қымызмұрындық» деп аталатын бір әдемі дәстүрі жаңғырды. Нақтырақ айтқанда, Юбилейный ауылында жылқы ұстайтын азаматтар халықты жинап, «Қымызмұрындық» ұлттық думанын ұйымдастырды. Турасын айтқанда, бұл «Қымызмұрындық» еліміздің Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Рухани жаңғыру: болашаққа бағдар» бағдарламасының заңды жалғасы іспетті «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласынан туындайтын мұрат-мақсаттарға әбден лайық шара болды.
Бұрынғы заманда қымызмұрындықтың, яғни бие байлағаннан кейінгі ауылдастарын алғашқы қымыз ішуге шақыру салтының дәреже-деңгейі Құрбан айт, Ораза айт, Наурыз мейрамымен пара-пар болған деседі. Алты ай қыстан аман шыққан ел-жұрт жаз-жайлауға көшіп, жадырап, сағынған сүйікті сусынына ерін тиер күнді нағыз мейрамға айналдырады екен. Теректіліктер де нағыз той жасады. Қымызмұрындықты өткізу қамына аудан басшылығынан бастап, аудандық сала-бөлімдер мен мекеме-кәсіпорындардың ұжымдары жұмыла кірісті. Ауыл маңында өткен қымызмұрындықты әнші, күйші һәм бишілер нағыз далалық думанға айналдырды.
Қымызмұрындық өткізуге мұрындық болған азамат Юбилейный ауылында жылқы ұстап отырған Бағдат Едре-
сов – осы шараның бас демеушісі. Құсайын Бақтиярұлы, Қамбар Махметов, Ибрагим Жақсымбетов, Жанғабыл Сәтбаев, Ермұхан Үмбетов, Қанат Дақышев сияқты кәсіпкер азаматтар да ауыл-аймақтың қызығына қаржылай үлес қосып, демеушілік көрсетті. Үшбу шараның қыруар шаруасының үйлесуіне Бейбіт Қуанышқалиевтай азамат та көп еңбек сіңірді.
Бұрынғы заманда қымызмұрындықтың, яғни бие байлағаннан кейінгі ауылдастарын алғашқы қымыз ішуге шақыру салтының дәреже-деңгейі Құрбан айт, Ораза айт, Наурыз мейрамымен пара-пар болған деседі. Алты ай қыстан аман шыққан ел-жұрт жаз-жайлауға көшіп, жадырап, сағынған сүйікті сусынына ерін тиер күнді нағыз мейрамға айналдырады екен.
Ұлттық думан қымыздан дәм татудан басталды. Теректі ауданының әкімі Әділ Жоламанов қымызмұрындықтай мереке-мейрамның Ұлы даланы мекендеген халық үшін мәдени маңызына, жасампаз еңбекті насихаттар қоғамдық мәніне тоқталып, тереңнен толғады. Ұлттық қызық-думан ретінде ұйымдастырылған тойға Орал қаласынан және өңірдің Теректі, Жаңақала, Қазталов, Бәйтерек, Тасқала, Қаратөбе аудандарына қоса, көрші Ақтөбе облысынан да тұлпар баптап, тазы салған азаматтар арнайы келіп, қымызмұрындықты қыздырды дерсің. Тай жарыс, құнан жарыс, топ бәйге мен аламан бәйге сықылды ат жарыстың түрлері қымызмұрындыққа келген қазақтың да, қазақ еместің де қанын әбден қыздырды. Бұған қыз қуу, аударыспақ, көкпар, күрес, асық ату секілді ұлттық ойындарды және қосыңыз. Қылқұйрықтардың жарысында қосқан жүйрігі алдына қара салмағандарға Қамбар ата баласынан бастап, ірі қара, қой түлігі тарту-таралғы ретінде ұсынылды. Тазысы озғандар да сый-сияпаттан құр қалмады. Белдескенін жыққан палуандар, асық атқандар, аударыспаққа түскендер, көкпар тартқандарға да жүлде үлестірілді. Тай жарыста Ақжайық ауданынан келген Мерген Әйтімовтың Торғыны бірінші боп мәре сызығын қиды. Онымен құйрық тістесе Бәйтерек ауданының Айқасқасы келді. Қазталовтың Көктерегінен Ықылас деген тайын қосқан Мершат Насыров үшінші орынды місе тұтты. Ал енді құнандар жарысқанда қазталовтық Елнұр Есболовтың Айсұлтанының маңдайы жарқырады. Екінші орын қаратөбелік Нұрбек Сағынбаевтың Байторысына бұйырса, үшінші болып келген Болат Жанабаевтың Барбос атты құнаны қонақ қабылдап отырған Юбилейный ауылы тұрғындарының мерейін өсіріп, мәртебесін биіктетті. Топ бәйгеде бас жүлде Ақтөбеден келген арғымаққа бұйырды. Арайлы Ақтөбенің атынан Жебесін қосқан Қазбек Әлішев ауылына бір ат жетектеп қайтты. Шыңғырлаулық Талғат Бисембаевтың Домбырасы екінші, бәйтеректік Марат Мұхтаровтың Нарқызылы үшінші келді.
Ал енді атжарыстың марафоны – аламан бәйгеде әп дегеннен ешкімге дес бермеген қазталовтық Анарбек Жаулаубаевтың Джекпоты бірінші, бөрлілік Серікбол Төлепбергеновтың Паутинасы екінші, ақтөбелік Бекбол Байжарқыновтың Тұраны үшінші келді. Құмай тазылар сынында сүйретпеге Салауат Қажығалиевтың тазысы бірінші болып азу басты. Атан жілік, апайтөс палуандар сынында Бөрлі ауданының «Қажымұқаны» Темірлан Көлбай «Қымызмұрындықтың түйе палуаны» атанды. Ақ Жайық атырабында ұмытыла бастаған ұлттық ойын – аударыспаққа қос-қостан жұпталып шыққан жігіттер арасында ат үстінен аумаған Ақжайық ауданының белді жігіті Мағжан Жеңісов жеңіс тұғырына көтерілді.
Асық атудан алдына жан салмаған Юбилейный ауылының сұр мергені Дархан Сұлтанбеков I орын алды. ІІ орын Ақжайық ауылынан келген Бекзат Сәбитовке, ІІІ орын подстепныйлық Ерлан Оңаловқа бұйырды.
Он шақты қожалық қымыз бәсекесін қыздырған еді. Қымыз дәмін татып, әділ бағасын берген қазылар – Меңдіхан Халықұлы, Асқар Ишанғалиев, Бей-біт Қуанышқалиев Ақылбек Ишановтың қымызын ең дәмді деген ұйғарымға келіп, оған бірінші орынды ұсынды. Той тарту-таралғы, сияпатсыз бола ма?! Ат жарыста топжарғандарға Қамбар ата баласынан бастап, ірі қара, қой-торпақ байланды. Тазысы озғандардың да бүйрегі бұлтиды. Күрескен палуандар, асық атқандар, аударыспаққа түскендер, көкпар тартқандарға рет-ретімен жүлде үлестірілді.
– Аудандағы әрбір ауыл-аймақ, әр ауылдық округ осындай ұлттық думан ұйымдастырса екен деймін. Сонда ғана біріншіден, ата салтымызды ұлықтар едік, екіншіден, санасы сергек, дені сау ұрпақ өсірер едік. Соңымыздан ерген жастар дұрыс жол таңдап, аттан түспесе, нағыз ұлттық болмысымызды сақтаймыз. Идеямды қолдап, іліп әкеткен азаматтарға айтар алғысым зор, – дейді қонақжай жылқылы аула иесі Бағдат Едресов.
Жасыл да жазық далада тігілген киіз үй ішінде қанша қымыз ішілгенін кім білсін?! Есесіне, әрісі Алматы мен Маңғыстаудан, берісі Ақтөбе мен Батыс Қазақстан облысының шалғай аудандарынан келген меймандардың арасында «Қымызмұрындықтай ұлттық думанды бірінші көріп-тамашалауымыз» деп тамсанғандар аз болмады. Осылайша, былтыр Теректі ауданының Абай ауылынан бастау алған «Қымызмұрындық» ұлттық думаны биыл Юбилейныйда жарасымды жалғасын тапты. Ал ендігі жылы Аңқаты ауылдық округі «Алла қосса, қымызмұрындықты биылғыдан бетер тартымды да тағылымды қылып өткіземіз» деп қазірдің өзінде желпініп отыр. «Естіген құлақта жазық жоқ» дегендей, күн ілгері мәліметке қарағанда, келер жылы аңқатылықтар тек ат шаптырып, палуан күрестіріп, көкпар тартумен шектелмей, жастар үшін алтыбақан құрып, ай астында ақсүйек те ойнауға жағдай жасайтын көрінеді...
Сөз соңында Теректі ауданы жұртының рухани тұрғыдан жаңғыруына «Шежіре» халықтық әжелер ансамблі, «Үш қоңыр» әншілер үштігі, «Жұлдыз» үлгілі бишілер тобы, «Ғазал» жас ақындар орталығы, «Өркен» үлгілі балалар ансамблі секілді өнер ұжымдары айтулы үлес қосып жүргендігін айта кеткенді жөн санадық. Ерекше екпін түсіріп айтар жайт, мұндай мақтаулы өнер отаулары тек аудан орталығында ғана емес, ауылдық округтерде де баршылық. Сонымен қатар аудан орталығындағы «Достық үйі» аясында жұмыс істейтін қазақ, беларус, орыс, татар, украин, кәріс халықтарының ұлттық өнер-мәдени отаулары да теректіліктердің бірлігін бекемдеп, берекесін еселеуге, ынтымағын нығайтып, ырысын молайтуға лайықты үлес қосып келеді.
Батыс Қазақстан облысы,
Бауыржан ҒҰБАЙДУЛЛИН