Жергілікті жердегі Алаш қайраткерлерінің бірі – Қапез Байғабылұлы. Ол ауыл молдасынан сауат ашқан; медреседен тәлім көрген; Стамбұлда білім алған; Алматыда екі мәрте мұғалімдердің білімін жетілдіру курсын үздік бітірген; ауылына келіп, бала оқытқан; мұғалім болған; барған жерінің бәрінде мектеп салған; мұғалімдердің білімін жетілдіру курсын ашып, дәріс оқып, «ұстаздардың ұстазы» атанған; аштық жылдары аш-жалаңаштарды жиып ашына ас, жалаңашына киім тауып беріп, «Облатком» деген ауыл құрған; өмірінің соңында «халық жауы» деген жаламен итжеккенге айдалған. 1939 жылы, яғни бар-жоғы 43 жасында Коми АССР-інің Ухта қаласында қаза тапқан.
Оның бізге жеткен әндерінің әр жолына көңіл қойсаңыз бүкіл бір ұлттың тарихын көз алдыңызға елестете аласыз. Мысалға, ел білетін «Меркі» деген әнін алалық.
Осы әннің мәтініндегі айқын ақиқаттарға көңіл тоқтаталық.
«Біздің ауыл шұрайлы Тоғызбұлақ...» Шындығында, тау бөктеріндегі осы ауылға ат басын тіреп көрдіңіз бе? Айтса, айтқандай-ақ, құйқасы шұрайлы, сипаты шырайлы ерекше жаратылған табиғатты көріп тамсанасыз. Саф ауа, салқын самал, мың түрлі гүл көмкерген тау бөктеріндегі сыңсыған қарағай мен шыршалар қыр-жоталардың ұшар басына жарыса ұмтылып бара жатқандай, әр бұтағы жаны бар секілді өз-өзінен ырғала жылжитындай елестейді көз алдыңа. Тығыз да нығыз өскен көгорай шалғын ат тілерсегін орап, адымын алшаң бастырмайды. Бұрқыраған жұпар иіс кеңсірігіңді кеңейтіп, кеудеңді кере түскізеді.
«Семірген тұра алмайды өгіз құлап...» Шындығында, мына майсаға тұмсығы бір малынған мал атаулы басын көтермеген күйі бір орнында тұрып-ақ семіретіндей. Семірген соң өзін-өзі көтере алмай құлайтыны да анық. Құлаған соң біреу келіп демеп жібермесе, өздігінен май басқан жамбасын көтеріп тұрып кете алмайтындай-ақ бар.
«Білім алдым Стамбұл қаласынан...» Қапездің атасы Бейбіт әжі Меккеге барған сапарында түркиялық оқымыстылармен таныс боп қалады. Жөн сұрасқаннан соң олардың түркі қандас бауырларына білім беруге құштар екенін біледі. Қажы өзінің немересін айтқанда, түркиялық ұстаздар «жалғыз болмасын, шамасы келсе, бес-алты бала боп келсін. Жапанда жалғыз жүру қиын болады, бірігіп келсін» дегенді айтады. Сол кездегі ірі бай, аузы дуалы, сөзі уәлі Уәлибай Юлдашев арқылы Түркиядан келген адамдармен жеңұшынан жалғасып, Қапезді Стамбұлға оқуға жіберудің жолын табады. Қапездің өзі ғана емес Сауытақын деген ұйғыр баласы, Шәршікен деген Қапездің ауылдасы, тағы екі бала қосылып, бесеуі Стамбұлға оқуға аттанған. Бұл 1911 жылдар шамасы. Стамбұлдан Қапез, Шәршікен, Сауытақын үшеуі елге аман оралады.
«Тәлім бердім Алаштың баласына...» Қапез діни сауаты тереңдеп, түрікше, парсыша, шағатайша, арабша тіл біліп, өзге елдің өркениетін өз көзімен көріп келеді. Келеді де бала оқытуды қолға алады. Кеңес үкіметі орнағаннан кейін біротала ағартушылық жолға түсіп, мұғалімдікпен айналысады. Осы бағытта кәсіби білігін жетілдіру мақсатында екі мәрте (1920-21 және 1927-28 жылдары) Алматыдағы мұғалімдер білімін жетілдіретін курсты бітірді. Сол кездегі ондай оқуды бітірген мұғалім ең білімді саналған. Ол қатардағы қарапайым көп мұғалімнің бірі емес, қайраткер-ағартушы болды. Қайраткерлігі сол – мұғалім болып барған жерінің бәрінде – Жалаңашта, Торайғырда, Сүмбеде, Екашада, Ақтоғайда, Тоғызбұлақта, Подгорныйда (Қырғызсайда) Кегенде міндетті түрде мектеп салуды қолға алған адам. Және салған мектебінде өзі сабақ берген. Мұнан бөлек ол Қарқара жәрмеңкесінің қасынан аудан мұғалімдерінің білімін жетілдіретін курс ашып, әдіскер ұстаз ретінде дәріс оқыған.
«Он жасымда қайтейін бала болдым...» Қапез он жасқа келгенде әлі бала болғандығын айтып, «қайтейін» деп шарасыздық танытып, өкінетіндей не болып еді? Егер он жас емес, одан ересектеу болса қайтпек еді?
Қазақтың арғы-бергі тарихынан сауаты бар, көзі ашық, көкірегі ояу Қапез 1906 жылдың ақпанында Семейде қазақтардың съезі өткендігін, онда патшалық Ресейден келімсектердің қоныс аударуын тоқтату, жерді қазақ халқының ата-бабаларынан бері келе жатқан меншігі деп мойындау, тіл тазалығы мен мәртебесі, мұсылман дінін ұстану еркіндігі, жергілікті ұлттың өз тілінде білім алуын өрістету секілді өзге де талаптар қойылғандығын, 1906 жылғы І Мемлекеттік Думаға Қазақстаннан 9 депутат сайланғанын есіне алып, сол ортада бола алмағанына іштей налыған болар. Бәлки, ол Жетісу облысы Лепсі үйезінің қазақтары дайындаған петицияға 1 000 адамның бірі болып қол қояр ма еді?.. Мүмкін, ол Ресей Министрлер кеңесінің төрағасы П.Столыпиннің орыс шаруасы Ресейдегі өз үлесін сатып, еркін түрде басқа жаққа кетуге мүмкіндік алған жарлығына қарсы амал табар ма еді?.. Өйткені осы жарлықтан кейін қазақ даласына келіп қоныстанушылар саны көбейіп, қазақ тұрмысы қысымға алынған болатын. Осы Жарлықтан кейін 10 жыл ішінде қазақ даласына 1 миллионнан астам келімсектер ресми түрде орналастырылды. Ол бір миллион келімсек қазақ жерін басыбүтін иеленіп алып, қазақтарға билік жүргізе бастады. Отарлаудың осы саяси астарын түсінген Қапездің «шіркін сол кезде бала болғаным-ай, егер билік жағында болсам, бір амалын қарастырар ма едім» деген өкініші болатын. Өкініш болғанда соқа басының қамын ойлаған өкініш емес, қазақ даласы мен баласының кемдік көрген күйін ойлап ашынған өкініш еді.
Атасы Бейбіт қажы қазақ-қырғызға аты шыққан оқымысты еді. Әкесі Байғабыл өзіне, әулетіне жетерлік дәулеті бар біртоға адам болған. Пристав Жалаңашқа келген орысты бала-шағасымен Бейбіт қажының қыстауына әкелді де отырғызды. Байғабыл еш қайран жасай алмай, бармағын тістеді де қалды. Амал жоқ онымен қоңсы болды. Оның атын бұлар Уәсіл деп кетті. Шын аты Василий еді. Сол Уәсіл 1916 жылы Байғабылдың қыстаудағы қорасын өртеп жіберді. Бәлки, Қапез «әттең сол кезде 10 жастағы бала болдым, әйтпесе, Уәсілге көрсетер едім» деп те ойлаған болар. Дегенмен Уәсілдің еркінсуінің ар жағында Патшаның отарлау саясаты жатқандығын көзі ашық Қапез жақсы түсінді. Түсінгендіктен де оның өкінішінің себебі бір ғана Уәсілдің қысастығы емес, бүкіл Патша саясатының қысастығы болатын.
«Он бесте жолымды іздеп дала қондым...» Қазақта: «Болар бала он бесінде «баспын» дер, болмас бала отызында «жаспын» дер...» деген мәтел бар. Осы мәтел тікелей Қапезге және Қапез секілділерге арналған сияқты. Әкесі Байғабыл еті тірі баласын қайткенде оқытудың жолын іздеді. Уәсілдің қоңсы болғандығының бір пайдасы – Қапез орысша тілдесуді меңгеріп алған еді. Тілдесу арқылы Уәсілге келген өзге орыстардың әңгімесін түсінетін болды. Солар арқылы Ресей туралы там-тұмдап біліп қалды. Әкесі Байғабылға келіп орыстардан естіген әңгімесін айтқан сайын ұлының көзінің ашылып келе жатқанына қуанса, бір жағынан уәсілдердің басынып келе жатқанынан іш тарта бастайды. Бірде Бейбіт қажының атын айтып үйге бір молда келеді. Келеді де оқуға Бейбіт қажының немересін әкетуге келгенін айтады. «Бұл Бейбіт қажының аманаты» дейді. Аманатты орындауға қарсылық жасай алмай, Байғабыл баласын ілестіріп жібереді. Қапез жалғыз кетпейді. Көрші қызылбөрік елінен Шәршікен деген бала, ұйғырдан Сауытақын деген бала және жолдан тағы екі баланы ертіп, әлгі молда кетеді. Бір жыл, екі жыл хабарсыз, ұшты-қилы жоқ, із-түзсіз болған соң ауыл елеңдей бастайды. Балшы-құшынаштар мен көріпкел құмалақшылар «тірі», «оралады» дейді. Сөйтіп жүргенде, Қапез үш жылдан соң Шәршікен, Сауытақындармен бірге оралады. Бұлар сол кеткеннен жаяу-жалпы да, көлікпен де, керуенмен де жүре-жүре кемеге отырып Түркиядан шыққан. Стамбұлға барған. Сол жерде медресеге қабылданып, діни оқу оқыған. Діни оқуға қосымша тарих, жағырапиядан дәріс алған. Араб, парсы тілдерін үйренген. Елге оралған соң Сауытақын Шелекте қалады да, Шәршікен екеуі өз ауылдарында діни сауат ашуға кіріседі. Бала оқытуға қажетті жабдықтар іздеп Верныйға барғанда Садық Аманжолов дегенмен танысады. Соның қолынан «Қазақ» газетін алады. «Қазақ» газеті мұның көңіліне көп ой салады. Осы кезде «қайтсем елге тұтқа болам», «қазақтың сауатын қайтсем ашамын», «мәдениеті озық елдердің қатарына қалай қосамын» деген уайым Қапезді де меңдеп алады. Төсегінде тыныш жата алмайды. Жаркентке барады, Қырғызсайға жол тартады. Верныйға сапар шегеді. Тройцкіге оқуға кетпек болады. Уфадағы «Ғалия» медресесіне аттансам деп те ойлайды. Бір жылдан соң ел толқиды. Ресей мен Герман соғысының дүмпуі алыс жатқан Ақтоғайға да жетеді. 1916 жылы Патша жарлығы келеді.
«Жиырмамда бастадым тамам қолды...» Қазір әншілер сүйсіне орындап жүрген бұл әннің мәтінінде ауызға алынбай жүрген тағы бір шумақ бар. Оның ән мәтінінен түсіп қалатын себебі мынада:
Қапез жиырма жасқа келген жылы әйгілі Қарқара көтерілісі болған. Бұл оқиға туралы Мұхтар Әуезов «Қилы заман» повесін жазды. Көтерілістің болуының тарихи алғышарттары мен саяси-әлеуметтік себептері бар. Қазақ жерінен айырылды. Ата-бабасынан келе жатқан жерге салық төлейтін болды. Малы жайылатын өрісінен айырылды. Тіпті қазаққа ат мініп жүруге болмайтын да талап шықты. Атқа патша өкіметінің ғана өкілдері мініп жүруге тиіс деген жергілікті шолақ шенеуніктердің өктемдігі пайда болды (Ұзақ пен оның баласы Рүстембектің оқиғасын еске алыңыз). Қазақтан тартып алынған шұрайлы жерге орыстың келімсек мұжықтары қоныстандырылды. Айдалада кетіп бара жатқан қазақты қарауыл қылып атты. Кездейсоқ текетіресіп қалған қазақты казак-орыс сұрақсыз-ақ шапты. Мұның бәрі әдеттегі іске айналып бара жатқан соң қазақ ашынбай қайтеді. Осы озбырлық туралы әңгімелерді зерек жігіт Қапез үлкендерден естіді. Талай казак-орыстың Байғабыл ауылына келіп ойран салып кеткенін өз көзімен көрді. Көтерілістің бел ортасында жүрді де ел ішіндегі дүрбелеңді, зобалаңды, қиракезік қиын-қыстау күндерді бүкіл қазақпен бірге Қапез де бастан кешірді. Бұл оқиға оны ерте оятты. Оқиға соңы қырғынға ұласты. Патша үкіметінің жазалаушы отрядтарының атқаны, шапқаны, асқаны, өртегені, тонағаны, қорлағаны мен зорлағанына шыдамаған ел амалсыз бас сауғалауға көшті. Қырғын соңы босқындыққа жалғасты. Сол босқын елмен бірге Қапез де Қытай асты. Патшаның жазалаушы отрядтарының қардай боратқан оғынан қашқан елдің Текестен өтіп бара жатып суға аққанын да көрді. Текестен аман өткендерін арғы бетте қалмақтардың тонағанының куәсі болды. Көтерілісте албан руынан сол кездегі есеп те бар (санақта жоғы қанша екенін бір Алла біледі) «69 440 адамның 35 100-i қырылған». Тұзкөл деген жерде арғы бетке өте алмай қалған ауылдың 27 еркегін үш казак жарты сағатың ішінде сұрақсыз қырып тастаған. Бұл ауыл түгелімен Қапез туып өскен Ақтоғай, Кеңсу, Аралдан келе жатқан болатын. Нарынқолдан Қытайға асатын «Ойқорым» деген жерде 500 түтiнді патшаның жазалаушы отряды шай қайнатым уақытта қырып салған.
Жаркент уезiнiң халқы 1916 жылға дейiн суан 6 болыс, албан 14 болыс, жалпы түтiн саны 17 712 болса, көтерiлiстен соң 5 094-i қалыпты.
Міне, осының бәрін көзімен көріп, бастан кешірген Қапездің Алаш қайраткерлерінің «Қазақ» газеті арқылы «соғыспайық» деп елге үндеу тастағанының шын жанашырлық екенін толық түсінеді. Шындығында, Патшаға қару-жарақсыз қарсы шығамын деп қазақтың бостан-босқа қырылып қалғанын өз көзімен көрген Қапездің:
Қырылған қазақ қырда заман болды, –
дейтіні бар. Одан басқа бұл өлең жолдарында:
Орыстарға Оразай ойран салып,
Апарды түрмесіне Қарақолдың.., – деген де сөздер бар.
Бұл – жай, баяндау стиліндегі әуенмен айта беруге болатын өлең мәтіні. Ал енді асқақ дауыспен, көтеріңкі леппен айтылатын әуезді әнге келе бермейтін мәтін. Сондықтан ән мәтінінен түсіп қалғандығы табиғи заңдылық деп түсінген жөн. Оның үстіне қазақтың қырылуы мен орыстың ойрандалуын әнмен айғайлап айту орындаушылық әдепте жоқ.
Шындығында, Қарқара көтерілісі кезінде әр ауыл өз жасақтарын шығарған. Ондық, жүздік, мыңдық қосындарды бастайтын қолбасылар болған. Сары, Шобал руларынан құрылған мыңдықты Оразай бастап, соның құрамындағы жүздікті Қапез басқарған. Оның «Жиырмамда бастадым тамам қолды» деп отырғаны сол. «Орыстарға Оразай ойран салып» дегенінің шындығын үлкендер былай баяндайды: Алғашқы би болыстар жиынында Оразай да болып, әскерге солдат бермейміз деген сертпен келісіп кері Торайғырға өз жігіттерімен аттанып кетеді. Осыдан кейін көп ұзамай Подварковтың отряды Ұзақ, Жәмеңке, Әбәкірлерді мәжіліс құрып отырған жерінен ұстап алып, келіссөзге апармақ болып алдап, айдап апарып Қарақолдың түрмесіне қамап қояды. Осыны естіген Оразай жасағымен Талды арқылы Қарақолға жол тартады. Барар жолда орыс солдаттарымен ұрыс сала жүріп, Қарақолға жете бергенде алдарынан зеңбірек пен пулеметі бар полк қарсы алады. Амал жоқ Оразайлар шегініс табады. Оразай Қапезді ертіп Қарқолдың түрмесіне елшілікке барады. Онда түрме бастығы «Патша ағзамға сіздердің өтініштеріңізді жібереміз. Айтқандарыңызды ескереді» дейді. Осыны естіп Оразайлар кері қайтып, елді тыныштандырады. Ел іші сәл саябырсыйды. Оразай енді Қапезді ертіп Диханбай мен Жанғабылға барады. Олар Сібірден азаттық алып келе жатқан Тайлақты қосып, «Елдігімізді білдіреміз» деп тағы да Қарақолға Ұзақтарды босатып алуға барады. Бірақ түрме бастығы бұларды елші ретінде қабылдағанымен, түрмедегілерді босатпайды. Елшілерді кері қайтарады да, артынан көтерілгелі жатқан қазақтарды қыруға жазалаушы отрядтар жібереді. Міне, осы елшілік жолда Қапез тағы да тілмаштық міндет атқарады. Оның «Апарды түрмесіне Қарақолдың» дегенінде осы тарихи шындық бар.
«Отызымда ағайын ашыққан соң...» Қапездің Ұлт-азаттық көтерілістен кейін елді сауаттандыруға белсене кірісуіне жаңа үкіметтің келуі, теңдік ұранын тастауы себепкер болады. Бірақ Қапездің осы Кеңес үкіметінің ісіне белсене араласып кеткен кезде өкінген кездері көп болғанға ұқсайды. Оның:Отарлаудың осы саяси астарын тү сінген Қапездің «шіркін сол кез де бала болғаным-ай, егер билік жа ғында болсам, бір амалын қарас тырар ма едім» деген кініші болатын. кініш болғанда соқа ба сының қамын ойлаған кініш емес, қазақ даласы мен баласының кемдік к рген күйін ойлап ашын ған кініш еді.
Өкінгеннен не тынды.
Жұртқа күле қараймын
Нықаппен бүркеп бетімді.., – дегені, сондай-ақ:
Кеңес деген бел шықты
Белден сасық жел шықты,
– дейтіні Қапездің «коммунистігіне» күмәнмен қаратады. Әу баста діни оқуды оқып, құран жолымен жүруді таңдаған ол адамдардың бірін-бірі қырып жатқанына кәпір мен мұсылман арасындағы соғыс деп қараса керек. Ал теңдік ұранын көтере келген Кеңес үкіметінің сөзі мен ісінің қабыспайтынын көзімен көріп іштей күйзелісте, күңіреністе болғаны шындық. Оның елге келген Мұхтар Әуезов, Ілияс Жансүгіровтермен сырлас, сұхбаттас болғаны, Алматыға барғанда өзге зиялылармен кездескені, кәдімгідей рухани қуат алуына ықпал етеді. Ол біржола ағартушылық жолға түседі. Мүмкіндігінше қолына суық қару ұстамауға тырысады. Ол айналасындағы болып жатқан өзгерістерді сол қалпында қабылдап, сол күйінде суреттеді. Кәмпеске кезінде елдің Қытай ауып кетуін қаламаған ол бай, бағыландар арасында үгіт жүргізді. Комотряд құрамына кірді. Осы кезде оның қылығын ағайын арасы жақтырмады да. «Кеңес үкіметінің сойылын соғып жүрсің» деп кінәлады. Шын мәнінде, Қапез елдің іші екі жарылмаса екен деп жанталасты. Жат жерге барамыз деп тағы да қырылып қалмаса екен деп әрекет етті. Елден салық жинау кезінде де Қапез елдің аштыққа ұрынбауына қатты көңіл бөлді. Оқу-ағарту жұмыстарымен Алматыға барып, аш-жалаңаштарды көзімен көріп, кері қайтқанда аштықтан босып кеткен босқындардың тірлігіне налып, ауыр ойға қалады.
Айрылған балалары анасынан.
Жетім, жесір, жетімек ашыққан соң
Сабанның дән іздейді арасынан,
Айхай!
Ауыр күн-ай,жазатын күн бар ма екен бауырыңды-ай, – деген әні осы жолда туса керек.
Қайтар жолда Ақтоғайды бойлап келе жатқанда бір шалдың өлген кішкентай баласының аяғын кеміріп жатқанын көріп жаны түршігеді. Өз ауылым да осындай болып, босып кете ме деп қауіптенді. Келе сала елді аштықтан құтқару жасағын құрып, сай-салада, жылға-жырада бірінен-бірі қашып босып жүрген аш-жалаңаштарды жинайды. Қапездің бұл бастамасын естігендер жан-жақтан әп сәтте жиналады. Бұлардың барлығы сонау Қарағанды, Семей жақтан ауып келе жатқандар болып шығады. Солардың бәрін бір жерге тоғыстырып, ашына тамақ, жалаңашына киім үлестіреді. Оның бұл ісін үкімет те қолдайды. Сөйтіп, «Облатком» деген ауыл құрылады. Соған Қапездің өзі уәкіл болып тағайындалады. Оның бұл еңбегі елеусіз қалмайды. КСРО Жоғары кеңесінің Құрмет грамотасымен марапатталады. Қапездің беделі бұрынғыдан да биіктейді. Оның атын атамай, үлкен-кішінің бәрі «Қапем» деп кетеді. Қапездің осы әніндегі:
«Отызымда ағайын ашыққан соң
Бір өзім алпыс үйге пана болдым»,
– дейтіні жоғарыдағы тарихи шындықтан келіп туған.
Мінеки, Қапездің бір ғана әнінің мәтінінде айтылған шындықтың бәрі қазақ тарихында тайға таңба басқандай айқын. Сондықтан да ол ән өміршең, ән авторы да халықпен бірге жасай береді.
Сағатбек МЕДЕУБЕКҰЛЫ,
әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университетінің доценті,
филология ғылымдарының кандидаты, өнер зерттеуші,
Рамазан СТАМҒАЗИЕВ,
Т.Жүргенов атындағы
Ұлттық өнер академиясының профессоры,
Қазақстанның еңбек сіңірген артисі, музыкатанушыя