Жылдың аяқталуына біраз ай қалғанымен, инфляция бүкіл жыл үшін белгіленген шаманы түгесуге таяп қалды. Премьер-министр Асқар Маминнің төрағалығымен өткен Үкімет отырысында жария етілгендей, жылдық бұл көрсеткіш 5,4% деңгейіне жетті. Ал биылғы жылы инфляцияны 4-6% дәліз шегінде ұстау бекітілген болатын. Осыған орай, Үкімет баға қымбатшылығын құрықтайтын ауқымды шараларға кірісуде.
Бұл ретте журналистерге хабарланғандай, мемлекет тек әлеуметтік маңызды тауарлар бағасын ғана реттеп, солардың тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Барлық тауар бағасын шектеу туралы сөз болып отырған жоқ.
Ұлттық экономика министрлігінің ақпарынша, биыл барлық өңірде әлеуметтік маңызды азық-түлік тауарларының (ӘМАТ) бағасы инфляция көлемінен асып кетті және 7,2-15,1% аралығын құрады. Ең жоғары өсу – Нұр-Сұлтанда, Жезқазғанда және Талдықорғанда.
Жалпы, республика бойынша ӘМАТ түрлері арасында ең көп қымбаттағаны пияз – 79%, сәбіз – 59,3%, картоп – 32,9%, күріш – 23,8%, 1-ші сұрыпты ұн – 15,3%.
Әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарлары бағаларын тұрақтандыру және ұстап тұру, олардың өсу себептерін біртіндеп жою мақсатында іс-шаралар кешені әзірленді. Олар 2019 жылдың 16 тамызында күшіне енген. Аталған кешен алдымен отандық өндірушілерге төл тауарларын барлық сауда нысандарына орналастыруына мүмкіндік беруді қарастырады. Әйтпесе, ірі гипер-супермаркеттер тауар жеткізушілерден сөрелерді сатып алуға, арнайы жарна төлеуге міндеттейді. Одан бас тартқандар сауда орнына өз тауарын қоя алмайды. Енді бұл кесір тәжірибемен күрес жүреді.
Бұдан бөлек, халық көп тұтынатын азық-түлік тауарларына қосылатын сауда үстемесін 15%-дан асыруға шектеу қойылады. Жеткізушілерден қосымша ақы алуға тыйым салынады. 4 негізгі тауар түрінің – пияз, картоп, сәбіз, қырыққабат бағасының маусымдық өсуіне жол бермеуге күш салынады. Сонымен қатар өңірлік әкімдіктер көтерме-тарату сауда орталықтарын (КТО), сауда нысандарын салуға және базарларды жаңғыртуға міндеттелді. Бұл ретте ірі қалаларда далада сөре жаятын ашық базарлардан бас тарту көзделуде.
Үкімет басшысы А.Мамин Президент Қ.Тоқаевтың жақында Ақордада өткен кеңесте әлеуметтік маңызды азық-түлік тауарлары бағасын ұстап тұру мәселесінің маңыздылығын атап өткенін еске салды.
– Әкімдер баға қымбаттауына жол бермеу мәселесін ерекше бақылауда ұстауы қажет және күн сайын мониторинг жүргізіп, жедел шараларды қабылдауы тиіс, – деген Асқар Мамин әкімдіктерге ӘМАТ бағасын тұрақтандыру тетіктерін іске асырудың «үлгілік өңірлік ережелерін» бекіту жұмысын жеделдетуді жүктеді.
Сондай-ақ әкімдерге тұрақтандыру қорларына өнімдерді сатып алуға алдын ала кірісуді тапсырды. Қазір әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың шоттары мен депозиттерінде 3,7 миллиард теңге пайдаланылмай, босқа жатыр. Олар осы мол қаржыны сатып алуды ұйымдастырып, интервенцияны жүзеге асыруға пайдалануы керек.
Үкімет жетекшісі тұрақтандыру қорларының тиімділігін арттыру үшін олардың қызметіне тексеру жүргізу, олардың жұмысын қайта құру және тауарлық интервенциялар үшін сатып алуды жедел жүргізу қажеттігін нықтады. Сондай-ақ Премьер әлеуметтік маңызды 10 өнімнің өндірісі бойынша бағдарлама әзірлеу туралы тапсырма берді. Бұл, оның сендіруінше, бағаны құрықтаудың маңызды факторы.
Асқар Мамин Сауда және интеграция министрлігіне қысқа мерзім ішінде бірыңғай онлайн платформа әзірлеуді жүктеді. Осы жүйенің көмегімен азаматтар өңірлер мен нақты дүкендердегі әлеуметтік маңызды азық-түлік тауарлар бағаларын онлайн режимде қадағалай алады. Сонымен бірге, халықтың баға мониторингіне тікелей қатысуына жол ашылады.
Ұлттық экономика министрі Руслан Дәленов инфляцияның басқа шауып, төске өрлеуіне азық-түлік тауарлары құнының өсуі серпін бергенін растады: бұлардың инфляция өсіміне қосқан үлесі 3,4 пайыздық тармақты құрады. Басқаша айтқанда, осы тауарлар елдегі бағалар өсімінің шамамен 63%-ын құрады.
– Азық-түлік бағалары өсімінің жартысы ӘМАТ-тың 19 түріне тиесілі. Біз биыл инфляцияны белгіленген дәлізде ұстап қалу үшін 10 тауарды анықтадық. Олар – пияз, сәбіз, картоп, қызылша, күріш, ұн, жылқы еті, қой еті, сиыр еті және нан. Тауарлардың осы тобына қатысты күшейтілген бақылау жүргізу, сондай-ақ олардың бағаларын төмендету бойынша шаралар қабылдау ұсынылады, – деді бас экономист.
Бағаларды ұстап тұру үшін Үкімет жаңа құралдар әзірледі.
– Қазіргі кезде тауар бағасын ұстап қалу үшін қажетті барлық құралдар бар. Оған – сауда ережесі, тұрақтандыру қорлары, сауда желілерін кредиттеу, көтерме-тарату орталықтары, делдалдық операцияларды мониторингтеу және тексеру жатады. Бұл құралдар жергілікті атқарушы органдарға баға қымбатшылығын барынша тиімді тежеуге мүмкіндік береді. Сондықтан оларды белсенді қолдану қажет, – деп түйді Р.Дәленов.
Өз кезегінде, Сауда және интеграция министрі Бақыт Сұлтанов ӘМАТ бағалардың өсуіне жол бермеу шараларына тоқталды. Оның айтуынша, өткен апта соңында күшіне енген Ішкі сауда ережесіне өзгерістер отандық өндірушілердің ішкі нарықты өніммен молықтыруына мүмкіндік береді.
– Енді барлық сауда объектілерінде олар өз тауарларын орналастыра алады. Осы мақсатта сауда орындары отандық азық-түлік тауарлары үшін өз сөрелерінің немесе сауда алаңының кемінде 30%-ын ұсынуға міндеттеледі. Бұл ретте халыққа таңдау ыңғайлы болуы үшін отандық өндірістегі тауарлар орналасатын орындар «Қазақстанда жасалған» арнайы белгісімен белгіленетін болады. Облыстар мен мегаполистер әкімдері отандық өндірушілердің сауда орындарындағы сөрелерге еркін қол жеткізуін қамтамасыз ету және оларды ең көрнекті немесе, сауда тілімен айтқанда, «алтын» сөрелерге орналастыру бойынша жұмыс жүргізуі қажет, – деді Б.Сұлтанов.
Жаңа ережеге сәйкес, әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар сатып алынатын тауардың саны және оны өткізу уақыты бойынша тұрақтандыру қорының резервтерін қалыптастырудағы іс-қимылда тәуелсіздік пен еркіндік алды.
Алыпсатарларды азайту әрі тамақ өнімдерін сақтау, қораптау, өткізу және тасымалдау бойынша өндірушілерге қызмет көрсету мақсатында көтерме-тарату және тарату орталықтарын салу жоспарлануда. Олар 5 өңірде – Жамбыл, Батыс Қазақстан, Павлодар, Шығыс Қазақстан, Маңғыстау облысында бой көтермек.
Көтерме сауданы ынталандырумен қоса, бөлшек сауда инфрақұрылымын жақсарту жұмыстары жүргізілмесе, бұл науқан еш пайда әкелмейді. Сондықтан өңірлерде 30-дан астам ірі сауда нысандары тұрғызылуда, тағы 50-ден астам базар жаңғыртылуда.
Бүгінде Статистика комитетінің мамандары апта сайын, әр сейсенбіде сауда орындарын аралап, ӘМАТ бағаларын қолмен жинап жүр. Ресми статистикалық деректер әр бейсенбі күні жарияланады. Бұған қоса, мұндай ақпаратты халықтан жинау жүйесі іске қосылмақ: яғни, кез келген азамат әлеуметтік тауар бағасын суретке түсіріп, ӘМАТ бағаларының статистикасы түзілетін арнайы сайтқа жібере алады. Сауда министрі бұл жүйені құруға, оған барлық мүдделі меморгандар мен ұйымдарды тартуға дайын екенін мәлімдеді.
Азықты негізінен ауыл береді. Ауыл шаруашылығы министрі Сапархан Омаровтың дерегінше, республика бойынша 29,8 мың тонна азық-түлік тауары сақтауда тұр.
С.Омаров кейбір тамақ өнімдерінің қымбаттауы оларды өндіру көлемінің төмендеуімен еш байланысты емесіне сендірді: бұл тауарлар ауылда жеткілікті түрде шығарылуда, шетелден де еркін импортталуда.
Ауылдағы фермер өз өнімінің бағасын өсірмеуі үшін мемлекет оған беретін қаржы көлемін арттырады. Нақтыласақ, АШМ тұқым, тыңайтқыш және гербицид бағасын ішінара арзандату түрінде негізгі субсидиялар қарастыруда. Бұдан өзге, сыйақы мөлшерін субсидиялау және жаңбырлатқыш машиналар мен суару жүйелеріне инвестициялық субсидиялау беру жолымен жеміс-көкөніс өнімдері өндірісін арттыруға жағдай жасалыпты. Ет пен сүт өндірісінің көлемін арттыруды көздейтін ұзақмерзімді салалық бағдарламалар бекітілген. Асылтұқымды мал шаруашылығын дамытуды, мал шаруашылығы өнімінің өнімділігі мен сапасын арттыруды субсидиялау қарастырылуда.
Бірақ бұл бағытта ел бюджетінен арна тартар миллиардтар көбірек пайда табуға құлшынған кейбір сала кәсіпкерлерін бақытын баға көтеруден іздемеуге иліктіре алмауы да ғажап емес.
Оның үстіне делдалдар да ел қалтасын қағып, бұқара жағдайын қиындатуда. Мысалы, сәбізді олар өндірушіден әр келісін 67 теңгеге алып, тұтынушыға 151 теңгеге сатады екен. Үстеме баға 84 теңгеге жетеді. Енді нан, жылқы еті, қой еті, сиыр еті, пияз, сәбіз, картоп, қызылша, күріш және ұн бойынша алыпсатарлық үстеме
15 пайызбен шектеледі. Бұл олардың құнын сәл де болса арзандатуы қажет.