«Қымбатты, Милләтжан, бір үйге бір ер азамат керек қой» деп мұртын сипалап, Қожаның шешесін айналсоқтап жүретін Қаратай кімнің есінде? Ал қазір өзге түгіл, өз «қаратайын» қуып, әкесіз бала тәрбиелеуден қорықпайтын қоғамда отырмыз. Тіпті мұның маңызды мәселеге айналғаны соншалық, «Жалғызбасты әкелердің жайы», «Алименттен қашқан аналар», «Әкелер қауымдастығы құрылды», «Республикалық әкелер форумы өтті», «Әкелер институты керек»... сияқты түрлі тақырыптардың түндігі түріле бастады. Сонда «әкенің айтқанын балғадай, ананың айтқанын малтадай» санайтын қазақ үшін шынымен асқар таудың аласара бастағаны ма? Осы сауалды алдымызға көлденең тартып көрдік.
Жасыратыны жоқ, ер-азаматтардың арасында отбасын асырай алмай жүргендері баршылық. Дөрекі мінезімен жып-жылы отбасының шырқын бұзатындары да жоқ емес. Қалталы әйелдердің маңын торауылдайтын «альфонс» жігіттердің жөні бір бөлек. Жасы біразды еңсерсе де үшінші, төртінші әйелдің қолына кіріп алуды ар көрмейтін ер-азаматтарымыз да табылып жатады. Бұл мысалдың барлығы бүгінгі әйелдердің жалпы ер-азамат туралы қалыптасып үлгерген көзқарасына саяды. Түрлі себептермен бала тәрбиесіне өздері ғана жауапты боп қалған жалғызбасты аналардың жайы айтпаса да түсінікті. Ал айдың, күннің аманында бауыр еті баласынан бас тартып кеткен аналардың кесірінен бұл ауыртпалықты жалғыз көтеруге мәжбүр болған жалғызбасты әкелердің жайын кім ойлайды?
Жақында ғана газетімізге сұхбат берген Мәжіліс депутаты Жұлдыз Омарбекова ешбір заңнамалық құжатта жалғызбасты әкелердің рөлі мен мәртебесі бекітілмегендігін айта отырып: «Елімізде жалғызбасты әкелердің жалғызбасты аналарға ұқсас құқығы жоқ. Біз осы жағдайды қолға алып, балаларын өздері тәрбиелейтін әкелерге қолдау көрсетуіміз керек» деген еді.
Олай дейтін себебіміз, ажырасқан әкелердің 30 пайызы балаларымен кездесе алмай, сотқа қайта жүгінуге мәжбүр. «Соттың шешіміне қарамастан, кейбір әкелер балаларымен қарым-қатынас жасай алмай отыр. Сондықтан олар сотқа қайта жүгінуге мәжбүр. Бұл мәселеде ювеналдық соттар кәмелетке толмаған балалардың құқығы мен бостандығын қорғауды ескере отырып, пси-хологтардың қатысуымен шешім қабылдайды», – дейді «Қазақстан әйелдері қауымдастығы» қоғамдық бірлестігінің президенті Гүлнар Байымбетова.
Не дейсіз?
Жанар ТӨЛЕУ, психолог:
– Жауынгер бабаларымыз отбасы мәселесіне асқан жауапкершілікпен қараған. Жар түгілі, жетім-жесірін де қаңғыртпаған. Қазір ата салтынан адасқанымыз сонша, шаңырақ шаттығын бұзуға шімірікпейтін болдық. Бүгін дәстүрлі отбасылық құндылықтар бұзылып, материалдық игіліктер алға шықты. Ажырасу салдарынан балалардың сабағы төмендеп, тәртібі нашарлайды, ал 2 жастан 5 жасқа дейінгі балалар жиі ауырады, ауру арқылы ата-анасына күйзелісін білдіруге тырысады. Яғни, бұл – баланың жанайқайы. Ал оны ұғынғысы келетін үлкендер жағы азайып барады.
Ерлан ҚУАНТҚАНҰЛЫ, әлеуметтану ғылымдарының кандидаты:
– Шынымды айтсам, былтыр мен алғаш рет әкелер форумына қатыстым. Бұл жиын елімізде үшінші рет өтіп отыр екен. Тіпті, «Әкелер одағы» да бар екен. Осы кезге дейін біздегі жиындар мен мемлекет деңгейінде көтерілетін мәселелердің көбі ана мен бала мәселесіне арналып келді ғой. Осыған қарап әкелердің жайы күрделене бастағанына көз жеткіздім. Жалғыз ағаш қорған болмайтыны секілді, жалғыз ана немесе жалғыз әке баланы жан-жақты етіп тәрбиелей алмайды. Әсіресе, әке тәрбиесі ұл балаға өте керек. Ұл балаға ұлағат – әкеден. Бізге енді осыны түсіндіретін арнайы бағдарламалар керек. Бұл бір ғана отбасының әңгімесі емес, тұтас ұлттың мәселесі.
Осы мәселе көтерілгенде кейбір сарапшылар «Бүгінде әйелдер жағы жалғызбасты ана болудан қорықпайды. Өйткені оған кейде қоғамымыздың өзі жағдай жасап отырғандай әсер қалдырады. Тағдыр тауқыметімен, түрлі жағдайға тап болатындарды тілге тиек етпегеннің өзінде, «Сенсіз де өмір сүреміз» деген менмендіктің жетегінде жүрген талай жанның бары рас» деген сынды пікірлерін білдіріп жатады. Қалай десек те, отбасын сақтап қалауға екі жақ бірдей мүдделі болғанда ғана нәтиже болатыны анық.
«Қазіргі ажырасқан жастардың 90 пайызының балалары бар. Психологиялық зерделеудің нәтижесі бойынша сол балалардың бақытты балалық шақтан гөрі өмірге ашу-ызасы басым болады. Ата-ананың мейіріміне қанып өспеген баланың шынында, кемшілігі көрініп тұрады. Дәл қазіргі күні елімізде 500 мыңдай кәмелетке толмаған бала әкесіз өсіп келеді», – дейді Астана қаласының кәмелетке толмағандар істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соты төрағасы Қыдырбек Әлқожаев.
Өкініштісі сол, қазір біз бұл әлемдік тенденцияның төріне шығып алдық.
Психолог Жанар Төлеу жұмыс барысында мұндай мысалдардың жиі кездесетінін айтады. «Бес жасар балаларға психолог ретінде «отбасы» ойынын ойнауды ұсындық. Сонда қыздар жағы тез арада аналарының, әжелерінің, қыздардың рөлінде ойнап шықты. Сенесіз бе? Ұлдар жағы әкелерінің рөлін ойнамай қойды. Ақыры бір баланы әкенің рөлінде ойнатуға көндірдік. Сонда ол қолына теледидардың пультін ұстап алып, жантайып қана жатты. Бүкіл ойында өзін осылай ұстады. Енді балабақшадағы бір ғана топтың бұл жағдайына қарап, бүкіл отбасындағы ахуалды саралауға болмайды. Дегенмен, бұл – шындықтың бір ұшын көрсетіп тұр» дейді.
Дерек пен дәйек
Ажырасудан ТМД елдері арасында алғашқы ондықтамыз. Статистика комитеті жақында еліміздегі халықтың табиғи қозғалысын жариялады. 2018 жылы Қазақстанда 137 мыңнан астам жас шаңырақ көтеріпті. 2017 жылмен салыстырғанда 5 мыңға аз. Керісінше ажырасушылар көбейген. 2010 жылы 146 мыңдай неке тіркеліп, 41 мыңдай отбасы ажырасса, былтыр бұл көрсеткіш 137 мыңға бір-ақ түсіп, оның 55 мыңға жуығының шаңырағы шайқалған.
* * *
Некеге тұру дерегі бойынша Оңтүстік Қазақстан облысының тұрғындары көш басында. Ал ажырасудан керісінше солтүстік облыстардың тұрғындары тұр. Енді қараңыз, 2018 жылы Қазақстанда 137 797 неке тіркелген. Бірақ олардың 55 мыңға жуығы, яғни 40 пайызы ажырасып кеткен. Қазақстанда ажырасу ең көп тіркелетін аймақтарды Павлодар облысы бастап тұр. Мәселен, былтыр мұнда 5 мыңдай отбасы шаңырақ көтерсе, 3 мың отбасы ажырасып үлгерген. Солтүстік Қазақстанда 3 жарым мың неке тіркеліп, 2 мың отбасы ажырасқан, Қостанай облысында да 5600 шаңырақтың 3100-і шайқалған. Ақмола, Шығыс Қазақстан облысының көрсеткіші де көштің басында.
Қалай десек те, қазақ үшін отбасы құндылығының басында үйдің отағасы тұрған. Алайда ажырасудың салдарынан әкесіз өсіп жатқан ұрпақ көбейді. Британдық Economist басылымының статистика мәліметтеріне сүйенсек, ажырасу саны жағынан көрші қырғыз елі әлем бойынша – 48-орында, 1 миллиардтан астам халқы бар Қытайда мың адамға шаққанда ажырасу көрсеткіші 1,8 пайыз болса, ал 17 миллион ғана халқы бар Қазақстан алғашқы ондыққа кірген (мың адамға шаққанда ажырасу көрсеткіші – 2,8 пайыз). Сот тәжірибесіне жүгінсек, ажырасудың негізгі себептері ерлі-зайыптылардың тұрмыста бір-бірін түсінбеуі, біреуінің араққа салынуы немесе опасыздық жасауы, зорлық-зомбылық көрсетуі, сондай-ақ отбасындағы материалдық қиындықтар болып отыр. Алғашқы ондыққа кіріп, отбасы құндылығымыздың салмағын азайтып отырған тұста әкесіз тәрбиеленіп жатқан ұрпақтың жайы айтпаса да түсінікті.
Ақылды аналар балаларын үнемі әкесін сыйлауға, құрметтеуге баулиды. «Әкең келе жатыр…» деген бір ауыз сөзден әр бала өзіне керекті ала білген. Отбасындағы әкенің орнын бір ғана сөзбен айқындап берген қазақы тәрбиеміздің іргесі неге сөгілді? Отбасын сақтай алмай, ажырасып жүрген азаматтардың дені баласын бауырына басуға мұқтаж. Оған бір қателіктің соңынан туған баласының жүзін туғанынан көрмей жүрген әкелерді қосыңыз. Арасында баласының барын біле тұра, бұрылып қарай қоймайтын әкелер де бар. Ажырасу мен некесіз туған балалардың жағдайы әртүрлі оқиғалармен байланысты болғанымен, олардың өмір сүру тағдыры бір. Әке мейірімі, әке қамқорлығы, әке тәрбиесінің жеткіліксіздігі. Отбасында ер-азаматтың мысынсыз береке де орнай қоюы екіталай екенін ескеретін естіліктің де ауылы алыстап кеткендей. Әкенің рөлі туралы әңгіме айтылмайды да. Тіпті қыз-келіншектер арасында «әкесіз де баланы тәрбиелеуге болады» деген қасаң қағида қалыптасып үлгерді. «Ажырасудың дені 25-35 жастың аралығында болады. Одан үлкен жастағыларды да көріп жатырмыз. Әр отбасының әртүрлі себептері бар. «Мұның себебі – осы» деп ешкім тап басып айта алмайды. Сосын некені бұзу туралы өтініш беретіндердің 83 пайызы – әйелдер. Бұл санның астарынан да біраз жайды аңғаруға болады», – дейді медиатор Салтанат Әбдіқадырова.
«Қазақстан әйелдері қауымдастығы» қоғамдық бірлестігінің президенті Гүлнар Байымбетова: «Қазақстанда әрбір екінші неке ажырасумен аяқталады, оның 80 пайыздан астамының ортақ балалары бар. 400 000 ана балаларын жалғыз тәрбиелеп отырса, 60 000 жалғызбасты әке бала тәрбиесімен айналысуға мәжбүр», – дейді.
Бұл жерде сарапшы мамандар негізгі мәселені жоқшылық пен жетіспеушілікке жаба салуға болмайтынын айтады. Ажырасу эпидемиясының себебін тым әріден іздейтіндер бар. «Біздің бүгінгі мүшкіл халімізге 90 жылдардың аяғы мен 2000 жылдың басындағы дағдарыстың да әсері бар. Сол уақытта көп әке арақ ішіп кетті, жұмыссыз жүрді. Көп отбасы сол кезде ажырасты. Ал сондағы әкесіз өскен балалар бүгінде әке болып жатыр ғой. Мәселені көрдіңіз бе? Әкенің тәрбиесін көре алмағандар үшін баланы әкесіз қалдырып кету де оңай. Бүгінгі күні өздерінің әкелік міндетін толық орындамай жүргенінің себебі сол. Өйткені өзі әкенің махаббатын, әкенің барын сезе алмады. Менің қорқатыным, бүгінгі әкесіз жүрген балалар енді бір 15-20 жылда осы көрсеткішті тағы көбейтуі мүмкін», – дейді «Әкелер қауымдастығы» РҚБ төрағасының орынбасары Арыстанғали Сансызбаев.
СӨЗ СОҢЫ
Ілкіде «ажырасамын» деп келген қызын ата-анасы өзінің құтты шаңырағына қайтадан апарып тастайтын болса, бүгінде «ішіме сыйған бала сыртыма да сыяды» деп сөзін сөйлейтін жағдайға жеттік. Ал еліміз бойынша орын алған ажырасулардың дені үйленген отбасылардың алғашқы бес жылында тіркелген. Қасіреті сол, бұзылған некедегі балалардың 90 пайызы анасының тәрбиесінде қалады.
Енді сұрақ: әке беделінің бәсі төмендеген мына қоғамда жаужүрек емес, сужүрек ұрпақ өсіп келе жатса, кімді кінәлаймыз?