Тағдыр деген не? Жақсылыққа жасалған жамандық па? Қайырымдылық пен қатыгездіктің мәңгілік күресі ме? Әлде адам деген тылсымның әлі жетіліп, толысып болмағандығының айғағы ма?
Сәуле Досжанованың хикаяттарын оқығанда осындай қиын сауалдар туындайды. «Жалғыздың жарасы» романындағы әке-шешеден ерте айырылған он үш жасар Жұпарай аялап өсірген інісі Жалғастың қызығын көруге тиіс еді. Өзінің өмірін соның жолында құрбан еткен ол Жалғастан тірідей айырылғандай болып, ақыр аяғында жалғыз қалады. Өскен, өнген бауыры қайырылмай кетеді.
Жұпарайдың осы қиын тағдырына кім кінәлі? Тап басып айта алмайсың. Ойланып, толғанып келіп, тағдыр дейсің де тоқтайсың. Ал осы жұмбақ сөздің төркінін тарқатсақ, тағдыр деген өзіміз ғой. Ол – біз, жер басып жүрген миллиардтар. Бірі дана, бірі шала, бірі аса мейірімді, бірі аса қатыгез, бірі адал, бірі арам – адам деген тылсым.
Асылында, адам – ақылға сыймайтын қайшылық. Сол қайшылықтың түйінін шешкен қаламгер шынымен талантты. Ондай даралар көп те емес, аз да емес. Толстой, Әуезов, Паустовский, Кекілбаев, Хэмингуэй, Айтматов...
Әрине, жазушы атаулының бәрі олардың деңгейіне көтеріле бермейді. Ақынның бәрі Абай емес. Алайда өзінің аясында қарапайым да әсерлі, бір қарағанда қарабайыр көрінетін ықшам шығармаларымен жүздеген жүректің сыры мен шынын дөп басатындар да бар. Сәуле осындай қаламгерлердің қатарында. Ол суреттеген Жұпарайлар бұрын да болған, қазір де жоқ емес. Қағынан жеріген Жалғастар да өріп жүр. Ал сол Жұпарай секілділердің жан жарасын кім жазады? Жалғас тәрізділердің жүрегіне мейірім шуағын кім ұялатады? Бәлкім қоғам шығар?! Бәлкім халық болар?! Ал қоғамның төрінде Жалғас секілділер отырса ше? Халықты солар тектестер билеп алса ше?
Тегінде адамзатқа рухани емші – өнер десек, көптің қабылдауына жеңіл, қарапайым да көркем сөздің сезімдерді сергелдеңнен арылтып, адамның аласапыран әлемін тазартатын ерекше құдіреті бар. Сәуленің шығармалары осындай қасиетке ие.
Осы ықшам дүниені оқып отырғанда, маған жазушы атаулы Жұпарай секілді елестеді. Олар адамзатты Абайша бауырым деп сүйген, өзгелердің өмірімен өмір сүре алған, жағалай жұрттан жан жылуын аямаған мейірімшуақтар ғой.
Сәуленің бір ерекшелігі де осы. Әр сөзінен адамға арналған уыз сезім сезіліп тұрады. «Ақбұлақтың адасқанындағы» Асқар мен Гүлзатты еске алыңыз. Мектепте алғашқы періште махаббат табыстырған екеуі бір-бірін өмір бойы іздеумен болады. Орыс қызына үйленсем жолым болады деп сенген Асқар соңынан рухани тұйыққа тіреледі. Ұлдарын сүндетке жасырын отырғызған оған әйелі Лиза тарпа бас салады. Балаларын туа сала шоқындырғанын айтып айғайға басады.
Былай қарасаң, бір шаңырақтың трагедиясы сияқты көрініп, онда тұрған не бар дегізуі мүмкін. Ал тереңіне үңілсең, мұнда қаймана қазақтың айғайлап айтылмаған шері шырылдайды. Шындыққа жүгінсек, біз өзге ұлттың қыздарымен отасқан азаматтардың туған халқын перзенттік махаббатпен сүйе алмауынан, олардан өнген ұл-қыздың дүбәралығы мен ұлтсыздығынан зардап шегіп жүрміз ғой. Түп тамырынан айырылған олар үлкенді-кішілі лауазымның биігінен төл мәдениеті мен тіліне менменсіп қарағанда, бармағыңды шайнайсың. Егер бүгінгі қазақ қоғамы ұлттық тұрғыдан қарағанда ұтылып жатса, бұл – әлгілердің зардабы.
Ақиқаты мынау – ендігі қазақ дүбәра толқыннан тазаруды күні-түні ойлауы керек. Дүбәралар ұлттық тазалығыңды дүдәмал етіп жатса, ұлттық намысқа қамшы басуға тиіссің.
Сәуле Асқардың өмірін суреттей отырып елге осындай аса салмақты ой тастайды.
«Өгей жүрек» повесінде ота арқылы жүрегін ауыстырған адамның жай-күйіне қанасыз. Жалпы «өгей» деген қиын сөз ғой. Өгей шеше, өгей дүние... осының бәрінен өзіңді өзің өгейсігенің жаман.
Қаламгердің сөз астарынан соны аңғарасың. Өзіңнен өзің безетін жағдайға ұшырай көрме дейсің. Ешкімді ешкім өгейсімейтін елде өмір сүргің келеді. Айнала жұрт өгейсімей бауырына тартса, қандай ғажап?!
Сәуле бәріңізді сондай мейірман өмірге шақырады.
Алдан СМАЙЫЛ,
Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты