Есебін тапқандардың миллион гектарға дейін жері бар. Оны қазіргі тілмен айтқанда, латифундистер деп атайды. Ал жоспары бекем, жұмыс істеуге ниетті кей жандардың жерден несібін таба алмай отырғаны несі екен?!
Президентіміз: «Ауыл шаруашылығы – біздің негізгі ресурсымыз, бірақ оның әлеуеті толық пайдаланылмай отыр. Біз суармалы жер көлемін кезең-кезеңмен 2030 жылға қарай 3 миллион гектарға дейін ұлғайтуымыз керек. Ел ішінде ғана емес, шетелде де сұранысқа ие органикалық және экологиялық таза өнім өндіру үшін зор мүмкіндіктер бар» дегенді айтты.
Иә, біздің ендігі сүйенеріміз, халқымыздың негізгі күн көрісі ауыл шаруашылығымен, атакәсібіміз – мал шауашылығымен тығыз байланысты. Жасыратыны жоқ, бүгінде жер мәселесі ушығып тұр. Бұл – ашық ақпарат. Үкімет те, халық та жер мәселесінің өзекті екенін біледі. Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев та соңғы өткен Nur Otan-ның съезінде қордаланған мәселені ашық талқылап, әділеттікті айта отырып, ақиқатқа жетуіміз керектігіне ден қойған болатын. Қазіргі уақытта есебін тапқандар миллион гектарға дейін жерді алып алған. Ғылыми тілде оларды латифундистер дейміз. Ал біреулер 2-3 гектар ғана жермен отыр. Жұмыс істеуге ниеті бар, жоспары дайын, өндіріске көз жеткізгендер мүлде жер ала алмай жүргені туралы әңгімелердің түбінде шындық жатыр және жері барлар қалай болса солай пайдалануда.
Жерге ғылыми көзқарас керек. Жердің құнарлығын сақтамай болмайды. Құнарлығын сақтау үшін минералды тыңайтқыш қажет. Бүгінде органикалық таза өнім аламыз деп минералды тыңайтқыштарды қолданбай, топырақтың құнары төмендеп, жердің қарашырыны өте нашар жағдайға түсіп кетті. Ол біздегі өнімнің төмендігінен байқалып отыр. Мысалы, шет елдерде бір гектар жерден 70-80 центнер бидай алса, бізде орта есеппен 13-14 центнер ғана өнім шығады. Бұл неліктен? Жердің құнарсыздануынан, тыңайтқышты дұрыс қолданбағаннан. жерді жыртып-себуді, күтіп-баптауды білмегеннен немесе мән бермегеннен, ғылыми көзқарастың жоқтығынан. Бұл – біріншіден. Екіншіден, таза өнім алу үшін минералды тыңайтқышты қолданбай, тек қана органикалық тыңайтқыштар пайдалануымыз керек деген көзқарас алға шығып тұр. Минералды тыңайтқыштарды өте көп мөлшерде қолданса, залал бар. Қазіргі біздің қолданып жатқан минералды тыңайтқыштар мөлшері орта есеппен бір гектарға шаққанда 2 келіден ғана келеді. Ал шет елдерде гектарына 150-ден 180 келіге дейін қоректік заттар қолданады. Егер минералды тыңайтқыш қолданбаса, топырақтың құнары кеми береді де, түбінде өнім бермей қалады. Сондықтан минералды тыңайтқыш пайдаланбау керек деген дұрыс емес. Осыдан он жыл бұрынғы зерттеулер бойынша, топырақ құнарындағы қарашырын 25%-ға дейін төмендеп кеткен. Бұл – топырақты тыңайтпаудың кесірінен. Егер біз осы бетімізбен кете берсек, енді он жылдан кейін қарашырын тағы 25%-ға төмендеп, құнарсыздық 50%-ға жетсе не болады? Демек тыңайтқыш беру қажет.
Мысалы, суармалы жерлерге азот пен фосфор тыңайтқышы керек. Ал шөл мен шөлейт жерлерде негізінен фосфор тыңайтқышы қажет. Егер суармалы жерлерге фосфор мен калииді енгізсе, ол жерден 35-40%-ға дейін қосымша өнім алуға болады және сапасы да жақсарады. Мәселен, Қазақстандағы топырақтың бірнеше типтері бар. Ол типтер құнарлығы арқылы белгіленеді. Агрохимиктер, топырақтанушы мамандар Қазақстанның барлық жерінде зерттеулер жүргізген. Қандай өсімдікке нендей тыңайтқыш пайдаланылады, қандай дақылға қандай қоректік зат қолдану керегі ғылыми тұрғыда дәлелденген. Алайда мәселе сол ғылыми дәлелденген, зерттелген дүниелердің өндіріске енбей тұрғанында. Топырақтың құнарын білу, тыңайтқыштарды пайдаланудың бәрі қаржыға келіп тіреледі. Сол себепті, жер шаруашылығындағылар жердің байлығымен ғана өнім алуды жөн санайды. Ғылым жоқ деген – бос сөз. Агроғылыми зерттеу институттарында топырақ типтері жөнінде тыңайтқыш пайдаланудың мөлшері бекітілген деректер бар. Мәселе сол ғылыми деректердің қолданылмай отырғанында. Сол деректерді қайтадан көтеру керек. Ескірген деректерді бүгінгі жағдайға қарай жаңарту қажет. Елімізде жылына орта есеппен 1млн 350 мыңдай тонна тыңайтқыш шығады. Соның 85%-ы шетелге сатылады, 15%-ын ғана өзіміз қолданамыз. Демек, шығарып отырған тыңайтқыштарымызды шетке беріп, өзімізге шектеп, топырақтың құнарлығын қолдан төмендетіп отырмыз. Тағы бір айта кететін жайт, бұрынғы уақытта өнім алқабы арықпен суарылатын. Қазір Қытай ойлап тапқан тамшылатып суаратын инновациялық тәсіл бар. Міне, біз шетелдің осындай қажетті, тиімді дүниелерін алуымыз керек. Тамшылатып суарудың экономикалық тиімділігі зор, экологияға залалдың алдын аламыз.
Қазақстанда 85%-ға дейін шөл және шөлейт жерлер. Суармалы жер негізінен Қызылорда, Түркістан аймағында, Алматы облысында. Кеңес өкіметі кезінде Қазақстанның 2,5 млн гектар жері суармалы болған. Ал қазіргі кезде 800-850 мың ғана гектар қалды. Әртүрлі ақпараттарда 1,5 млн деп айтады, бірақ бұл шындыққа жанаспайды. Дұрысында, ары кеткенде 850 мың гектар жерді ғана пайдаланып отырмыз. Кезінде сол 2,5 млн гектар жер агроөнімнің 25%-ын беріп тұрды. Ал қазір бұл өнім жоқ. Сондықтан Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаев Жолдауында айтқандай, суармалы жерді 3 млн гектарға дейін көбейтіп, игеруіміз керек. Егер бұл мақсатқа жететін болсақ, ауыл шаруашылығы өнімі 4,5 есе көбейеді деген болжам бар. Әрине, суармалы жерді 3 млн гектарға жеткізу керек дегенді айту оңай да, ол дәрежеге бару үшін көптеген жұмыс қажет. Топырақты зерттеу қажет, нешетүрлі химиялық реогенттер керек. Қажетті жұмыстарды ғылыми негізде жасайтын болсақ, әрине үлкен жетістіктерге жетеміз. Мысалы, суармалы жерде күріш, қант қызылшасы, жүгері, майлы дақылдар, мақта, көкөністер өсіріп, әсіресе, жайылым мәселесін дұрыс шешу керек. Жайылымның көлемі көп, бірақ оны дұрыс пайдаланып жатқан жоқ. Жайылым дұрыс пайдаланбағаннан кейін мал басы көбеймейді және малға қажетті қоректік азықты бере алмай отырмыз.
Қазақстанда 222,5 млн гектар жер бар. Оның 90 млн гектары ауыл шаруашылығына пайдаланылады. Оның ішінде 22,5 млн гектары – егістік пен астық дақылдары және суармалы жер. Осыдан 15 жыл бұрын бұл көлем 32,4 гектар болатын. Бұл – жеріміз байтақ, көлемі кең, бай болғаннан кейін бұрынғы пайдаланылған жерді тастап, басқа жерден ала береміз деген сөз. Олай істеуге болмайды. Қалай болғанда да, жерді күтіп-баптауымыз қажет. Пайдаланған жерді қалай болса солай тастап кете берсек, болашақта нешетүрлі аурулар шығуы, экологиялық зардапқа ұрынуымыз мүмкін. Зиянкестердің пайда болуының себебі мен басты қателігіміз сонда. Сол үшін жерді нақтылап, қадағалап, реттеп, зерттеп қарайтын болсақ, әрине жақсы өнім аламыз. Енді осы жерді басқаға жалға берсе, сатса не болар еді? Өзіміз жер қадірін білмей отырғанда, Қытай немесе басқалар қадірін біле ме? Сондықтан Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаев: «Жеріміз шетелдіктерге сатылмайды, оған жол бермеуіміз керек» дегенін қос қолдап қолдаймын. Барлық ел-жұртты осыған шақырамын.
Рақымжан ЕЛЕШОВ,
ҰҒА, РАҒА академигі