Ерлі-зайыптылар «оңаша» қалуға дайын болған жоқ
– Отбасылық жанжалдың, зорлық-зомбылықтың көбеюіне карантиннің де әсері аз болмаған секілді. Қалай ойлайсыз? – Карантин кезінде отбасылар үйлерінде оңаша қалып қойды. Жұмыс уақытша тоқтады. Осы кезде жанжал көбейді. Ұрыс-керіс жиі туындай бастады. Дағдарыс орталығына хабарласатындардың саны артты. Шын мәнінде, мұның басты себебі – карантин емес. Ол тек іштегі «бітеу» жараны қозғаған секілді. Сол себепті де ұрыс-керіс көбейді. Ерлі-зайыптылар мұндай «оңашалыққа» дайын емес еді. Әсіресе, ер-азаматтар көп уақытын баламен өткізуге, жұмыссыз қалуға, үйде отыруға дайын болмады. Мысалы, 4-тоқсанға дейін аналар балаларға сабағын оқытып, тапсырмаларын орындап, көп уақытын балаға бөлетін. Ал карантин кезінде барлығы үйде болды. Көзі ашық, ерлі-зайыптының екеуі де жұмыс істейтін, қызметтері де жақсы отбасылардың өзінде «дағдарыс» байқалды. Көбіне ашуланатындар әйел заты емес, ер адамдар еді. Олардың ұйып отырған отбасын сақтаудың орнына әйеліне шүйліккені таңдандырды. Карантин ашылысымен адамның келуі де азайды. Өйткені бір бөлігі жұмысқа шықса, енді бірі ағайын-туысына барып, жақындарымен араласа бастады. Сөйтіп, үйдегі кикілжің басылды. Біз де кеңінен тыныстап қалдық. Бірақ қазір жағдайы төмен отбасылар көп хабарласады. Олар үшін жаз мезгілі – құрылыс-құрылымдарда, жөндеу жұмыстарында, демалыс орындарында жұмыс істеп, қысқа қамданатын кез. Биыл оған мүмкіндік болмады. Екіншіден, тұрмысы төмен отбасылардың басым бөлігі араққа әуес. Ондайда отбасына деген жауапкершілік азайып, балалары қараусыз қалады. Олар орталыққа орналастыруды мақсат тұтпайды, керісінше азық-түлік пен киім-кешек сұрайды. Сондықтан бұл тараптан Үкіметтің беріп отырған көмегі өте орынды. Себебі отбасылық кикілжің жоқшылықтан туындайды. – Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың көбеюіне не түрткі болады? Зерттеп көрдіңіз бе? – Әдетте тұрмыстық зомбылықтың негізгі критерийі туралы айтқанда, ер-азаматтарға көбірек кінә артып жатамыз. Ұл баламен кішкентай кезінен ер-азаматпен сөйлескендей, тең дәрежеде сөйлескен абзал. Ол кішкентай кезінен өзіне жауапкершілік жүктелетінін сезіп өскені дұрыс. Ұл бала өз-өзіне сенімді, өзін-өзі қамтамасыз ете алатындай азамат болып өсуі керек. Өкінішке қарай, бізде ұл баланы тәрбиелеуде екі кемшілікке жол беріп аламыз. Біріншіден, шектен тыс еркіндік. Оны көп жазалай бермейміз. Оған талап қойылмайды, міндет жүктелмейді. Егер ол өзіне міндет алмаса, қажетті жүктемелерді орындамаса, іс-әрекетін ешкіммен ақылдаспаса, ол ертең ержеткен кезде де өзі шешім шығара алмайтын болып қалады. Қарапайым ғана мысал: егер 40-қа келген ер-азамат үйіндегі жиһазын да өзі ауыстыра алмай, анасынан барып сұраса, ол – үлкен трагедия. Ол өзі шешім шығара алмайды деген сөз. Осы бала кезде жіберілген қателік – еркектің ер-азамат ретіндегі рөлін төмендетіп жібереді. Екіншіден, елдегі егде азаматтардың тағдыры мүлдем бөлек болды. Олар көптеген қиындықтарды бастан кешірді. Нарық экономикасы белең алған тұста, ауыртпалықтар болды. Қайта құруды бастан өткерді. Сол себепті өздері көрген қиындықты жастар сезінбесе екен деп өбектеп өсіреді. Өбектеп өскен бала 40-қа келсе де, өзі шешім шығара алмайтын ынжық болып өседі. Сондай сәтте оған өзі басқара алатын «әлсіз» адам керек болады. Ол кім? Отбасы, әйелі, бала-шағасы. Ол билікті қол көтеру арқылы, ұрып-соғу арқылы басқарамын деп ойлайды. – Осы орайда, балалардың да зәбір көруі күшейе түсті. Әрине, тәнді емдеуге болады, бірақ жанды емдеу мүмкін бе? Мұндай балалардың ертеңі не болмақ? – Қазір мектеп жабық, лагерь мен оқу-ағарту орталықтарының істемеуі – балалардың еркінсіп кетуіне әкелді. «Жұмысы жоқтық, тамағы тоқтық» оларды есіртіп жіберді. Осы тұста не өршиді? Балаға зәбір көрсету көбейеді. Балаларды озбыр әкеден, кейбір ананың қиянатынан қорғап қалу қиын. Себебі балалар белгілі бір уақытқа дейін ондай жағдайға мән бермейді. Оның үстіне үлкендер өздерінің көрсеткен зәбірін «тіл алмағандықтан жазаланды» деп сендіреді. Қандай жасөспірім болмасын, жаза мен зорлықтың екі бөлек дүние екенін түсінуі керек. Сабақтан қашқаны үшін балаға теледидар көрсетпеу, телефонын бермеу – жаза. Ал баланың қалауынсыз күштеу не болмаса ұрып-соғу, жыныстық қатынасқа итермелеу – зорлық көрсету. Мысалы, екі баласы бар әйел қайтадан тұрмысқа шығып, отбасылы болады. Бірақ өгей әке әлгі екі баласын жақтырмағаны соншалық, оларға дұрыс қарамайды. Олар дастарқанға бірге отырып тамақтанбайды, жаңа киім сатып әпермейді, үй тірлігін істеп, бала қараумен күні өтеді. Қателік жіберсе, аяусыз жазаланады. Жазалағаны соншалық, от жанып тұрған пешке баланың қолын басып тұрып алған. Міне, осындай жағдаймен біздің орталыққа түскендер бар. Баланы көкала етіп сабаған, қолы сынған, үсті-басы жарадан көрінбейді. Ол кезде үлкені әскерге кетіп қалған, бізге түскені – екіншісі. Оның қандай күй кешкенін, не болғанын психологіміз біліп, әжесімен бірігіп, баланы қорғау үшін сотқа жүгіндік. Нәтижесінде, әке-шешесін 6 айға дейін ата-аналық құқығынан шектеп, баланы әжесіне тапсырдық. Бар-жоғы 11 жастағы бала сотта ата-анасына жібермеуін өтінді. Өкінішке қарай, әкесіне байланысты іс тоқтатылды. Меніңше, оны жазалау керек. Жалпы, баласына зәбір көрсетіп, қинағаны дәлелді болған әрбір ата-ананы құқығынан айыру қажет. Біздің елде ішімдікке салынған не болмаса психологиялық ауытқуы бар ата-ана ғана құқығынан айырылады.Тұрмыстық кикілжіңнің соңы «дағдарысқа» апарады
– Ал қыз-келіншектерге бұл жағдай қаншалықты ауыр тиеді? – Әрине, кез келген адам басынан өткерген зорлық-зомбылықты ұмытпайды. Ол оның жадында мәңгі қалады. Мысалы, «балалығыңыз қай кезден есіңізде?» десем, «екі-үш жас» деп шамалайды. Ал қатты қиналған кезін, ауыр тиген сәтін сұрасаң, ойланбастан бірден жауап береді. Бұл жердегі мәселе – кімнің қалай қабылдауына байланысты. Бірі – кек сақтамай жібере салса, енді бірінің жан жарасы өмірлік жарасына айналады. Ол оның әрі қарай өмір сүруіне кедергі келтіреді. Мәселен, кейбір аналар баласын ұрып-соғып алады да, артынан уатып, ұрғаны үшін өзі жылап жатады. Саналы түрде неге олай істегенін ол түсінбеуі де мүмкін. Ішкі түйсігі осыны қалап, одан ләззат алуы ықтимал. Бұл жерде әйелдің бала кезінде анасынан таяқ жегені сезіліп тұрады. Не болмаса ер адамның әйеліне, не баласына қол көтеруі – балалықтағы зәбір көруі. Сондықтан әрбір жағдайды жіліктеп қарап, ақ-қарасын ажыратуға уақыт қажет. – Отбасындағы зорлық-зомбылық жағдайы десек, көз алдымызға қаныпезер еркектің әйеліне күш көрсетуі елестейді. Одан да басқа тұрмыстық қиындықтар бола ма? – Біздің елдегі тағы бір мәселе – ене мен келіннің қарым-қатынасы. Көп анаға баласының таңдауы ұнамай жатады. Онда да «қайбір келін енеге жағады. Бітті, ұлың соның етегінде кетті» деген қатып қалған көзқарас бар. Ал келін болса, «бастысы енеге жағуың керек» дегенмен жүреді. Мәселен, келін боп түскеніне 10-15 жыл өтсе де, 3-4 баласы болса да енелері қабылдамай жататындар бар. Алда-жалда олардың отбасына ағайын-туғаны, қайын жұрты араласа кетсе, ажырасуға дейін барады. Онсыз да күйеуі анасымен көріскен күні түлен түртіп, өзгеріп шыға келеді. Себебі кез келген бала ата-анасының жамандық ойламайтынын біледі. Бірақ еркектің жағдайға объективті қарай алмауынан отбасында айқай-шу шығып, ерлі-зайыптының арасы ажырай түседі. «Кетсе кете берсін, басқасын аламыз» деген туыстардың сөзінен талай отбасының шайқалғанын көзіміз көрді. Кейбірі баласын керек қылмай, шешесімен жіберсе, енді бірі – баланы өздеріне алып қалып, шешесімен кездестірмейді. Міне, осындай тенденция пайда болды. – Қазір орталықта қанша әйел, қанша бала бар? Олар мұнда қанша уақыт болады? Белгілі бір шектеулер қойыла ма? – Біздің дағдарыс орталығында қазір орын жоқ деп айтуға болады. Мәселен, Ақмола облысында 4 әйел, 8 бала бар. Қарағанды облысында ана мен бала саны – 17. Нұр-Сұлтан қаласында жалпы саны – 12, яғни 5 әйел, 7 бала. Олар орталықта 1 айдан бастап, жарты жылға дейін болуына мүмкіндік бар. – «Қорғау-Астананың» аймақтарда филиалдары бар ма? – Бүкіл Қазақстан бойынша 17 орталық болған. Оның бесеуі ғана тұрақты жұмыс істеп тұр. Мұның бәрі қаржы-қаражатқа тіреледі. Нұр-Сұлтан қаласы, Қарағанды, Павлодар, Атырау, Көкшетау облыстарынан бөлек, өзге өңірлердегі орталықтарды жандандыру ойымызда бар. Ақша жетіспеушілігінің бір себебі, дағдарыс орталығы дегеніміз – балалар үйі немесе мүмкіндігі шектеулі жандарды қорғайтын орталық емес. Біздікі – реабилитациялық орталық. Біз «қиналған» адамдарға қол ұшын созамыз. Шын мәнінде, отбасы татуласып, шаңырағын қайта қалыпқа келтіруі мүмкін. Бір кездері олардың арасында ерекше сезім болды. Сол бір сәулелі сәттерді еске түсіріп, шаңырақты ортасына түсірмей, сақтап қалуға тырысады. Отбасылық жанжалға не себеп болады? Яғни, ерлі-зайыптының арасында көзге көрінбейтін бір жіп болады. Сол жіп үзілмей қалса, олар бейбіт өмірге қайта келе алады. Ал зорлық-зомбылық көрсететіндердің негізгі бөлігі – отбасылық билікке таласу. – Осы орталықтарды ұстау үшін қаржыны қайдан алып отырсыздар? Үкімет тарапынан қандай да бір көмек бар ма? – Шыны керек, мемлекет бізді толығымен қамтамасыз етпейді. Жылына 11-12 миллион теңгеге жуық ақша түседі. Біреуге көп көрінгенімен, көбіне жетпей жатады. Кем дегенде 7-8 қызметкерге жалақы төлейсіз, 17 филиалдың жалға төлеуі бар, паналаушылардың тамағы мен киімі бар. Осының бәріне ақша жетпей жатады. Көбіне өз күшімізбен шешуге тырысамыз. Осымен айналыса бастағанымда ақша тауып, жағдай жасауды діттеген жоқпын. Маған дүние-мүліктен гөрі, орталық пен бізді паналайтын жандар қымбат. 8 наурыз қыз-келіншектердің мерекесінде арнайы құттықтау хатын алғанмын. Сонда орталықтарымызға қажетті қолдау көрсету тапсырылатыны айтылған еді. Содан бері 5 ай өтті, ештеңе өзгермеді. Бізде әр қалада бір орталықтан бар. Бұл бізге аздық етеді. Дағдарыс орталығының ұлғайғаны жұмыс орнын көбейте түседі емес пе?! Оған жұмыссыз қалып, баспана таба алмай жүргендерді орналастыруға болады. Бәрі әкімдіктің атсалысуымен шешілетін дүние ғой. Әйтпесе, шетелде кішкентай қаланың өзінде 3-4 орталықтан бар. Ол қауқарсыз, жәрдемсіз, жалғыз қалған жандарға жанашыр болу үшін қажет. Сонда ғана қоғамда әлсіздерге күш көрсету, зәбір көргендер саны азая түсер еді. – Сұхбатыңызға рақмет!Әңгімелескен Гүлзина БЕКТАС, Анар ҚОНЫС