Әлемді «төрткүндік жұмыс» деген сөз кезіп жүр. Ол дегеніміз – аптасына отыз екі сағат жұмыс істеу. Бұл бүгін ғана басталған жоқ, Халықаралық еңбек ұйымының ұсынысымен осыдан бес жыл бұрын жаппай етек алған болатын. Дегенмен біреулер бастады, артынан «күресінге» тастады. Жақында қайтадан «тірілді»...
Бұл ой қашан келді деген сұрақ туындайды. Оған жауапты «Дербес компьютерлердің пайда болуы жұмыс аптасын қысқартады, тіпті технологиялардың арқасында аптасына 20 сағат жұмыс істеу тәжірибесі енгізіледі. Болашақта жұмыс күшінің 2% ғана адамдар болады. Автоматтандыру адамның тауар өндіруші, қызмет көрсетуші ретінде жұмыс істеуін азайтады. Автоматтандырылудың артуынан миллиондаған адамдар баяу тірлікке бейімделе бастайды», – деп жазған Time журналының 1965 жылғы сандарының біріндегі мақаладан табамыз.
Осы жазба ықпал еткен болуы керек Халықаралық еңбек ұйымы төрткүндік еңбек күні идеясын 2014 жылы әлемге паш етті. Олар сәрсенбі немесе жұманы да «еңбектен тыс» күн ретінде қабылдауды ұсынды. Олардың айтуынша, әлемдегі ең ауқатты магнаттар Ларри Пейдж бен Карлос Слим де жұмыс аптасын қысқартуға байланысты ұсыныс айтқан. Олар бұл бастаманы «егер төрткүндік жұмыс аптасын енгізетін болсақ, бір орынға екі жұмысшы алуға болады. Сол арқылы адам ресурсын үнемдер едік» деп түсіндірген. Міне, осыдан барып сарапшылар өз зерттеулерінің нәтижесінде әлемнің барлық елдерінен осы бастаманы қолдауды сұрап жар салды.
Жер-жерде «игілікті іске кірісу» жөнінде үндеулер тарады. Ұлыбритания кәсіподақтары жұмыс аптасын қысқартуға шақырды. Жапония мен Германия және Жаңа Зеландияның бірқатар фирмасы үшкүндік жұмыс аптасы тәжірибесін енгізе бастады.
Дегенмен бәрі құптады деу артық болар. Мысалы, бірнеше компанияның инвесторы, жазушы Джейми Уоллер: «Инвестор ретінде 100% өз жұмысына берілген, өз істерін жақсы көретін қызметкерлері бар компаниялармен жұмыс істегім келеді. Олар қосымша демалыс күнін емес, бес күн бойы өз жұмысын жақсы көріп, соны ғана ойлауы керек», – деп өз ойын білдірді.
Дегенмен бұл ұсынысты тәжірибеге енгізген мемлекеттер де жеткілікті. Мысалы, Нидерланды халқы аптасына 29 сағаттай ғана жұмыс істейді, бұл уақыттың өзі аптасына төртке бөлінген. Дания, Норвегия, Швеция, Италия, Гамбияда да аптасына төрт күннен артық жұмыс істемейтін қызмет орнын тауып алуға әбден болатыны айтылуда.
Қарекетке кірісіп кеткен кәсіпорын басшыларының айтуынша, қызметкерлерінің қалған күндері кеңседе өткізген уақыттарын тиімді пайдаланып, жұмыс өнімділігі артқан-мыс.
Жаңазеландиялық Prospect Guardian компаниясы қызметкерлер аптасына бір рет қосымша демалыс алғанда күйзеліске ұшырамайтынын, жұмыс пен жеке өмір арасындағы балансты сақтап тұра алатынын анықтадық деп төрткүндікті енгізіп жіберген. «Біздің компания жұмыс орнындағы тиімділікті арттыру арқылы жұмыс өнімділігін жоғары деңгейге көтеруді көздейді. Бұл тәртіп кемшілік емес», – дейді компанияның негізін салушы Эндрю Барнс.
2016 жылы UBS швейцариялық банкі ең көп орташа жұмыс уақыты тіркелген қалалардың тізімін жариялаған. Мәліметке көз салсақ, Гонконг тұрғындарының жұмыс уақытының ұзақтығы аптасына – 50,1 сағат, Мумбай – 43,7 сағат, Мехико – 43,5 сағат, Дели – 42,6 сағат және Бангкок тұрғындары 42,1 сағат жұмыс істейді екен. Ең қиыны Мексика тұрғындарының жұмыс уақыты екен. Жылына 2225 сағат жұмыс істейтін мексикалықтарға төленетін еңбек демалысының уақыты – небәрі 10 күн.
Бұл ұсыныс Қазақстанды да шарпып өтті. Сөзіміздін әлқиссасына көшсек елімізде аптасына төрткүндік жұмыс тәртібін енгізуді алғашқы болып банктердің бірі 2014 жылы қолға алды. Қаржы ұйымының басшылығының айтуынша, жұмыс тәртібін оңтайландыру тұтынушымен тікелей байланысатын мамандарға тиімді екен. Сол кезде банкте 900 мыңнан астам қызметкер болса, соның 15 пайызы жалақысы сақталып, төрткүндік жұмыс кестесіне ауыстырылған.
Арада бір жыл салып, 2015 жылдың 13 тамызы күні «Қазақстанда теміржол саласының жұмысшылары толық емес жұмыс аптасына ауысады», – деп Теміржолшылар кәсіподағының төрағасы Оразғали Ахметбаев қолдау білдіре кетті. Ол бұл шешімді: «Осыған байланысты біздің салада бүгінде қиын жағдай туды, жүк айналымы азайды, тасымалданатын жүк азайды, әрине, өз шығынымызды қайта қарау қажет болды, оның ішінде жұмысшыларымыздың қажеттілігін де қарадық. Жұмыс орындарының қысқаруын болдырмау үшін кәсіподақ пен компания басшылығы бірнеше рет біріккен жиналыс өткізді және кеше ғана келісімге келдік. Енді 1 қыркүйектен бастап толық емес жұмыс аптасын енгізуді шештік, мақсатымыз – жұмыс орындарын қысқартпау. Бұл режимді осы жылдың соңына дейін жалғасады деп болжап отырмыз», – деп түсіндірді. Сонымен қатар ол толық емес жұмыс аптасы режимінің ауысыммен жұмыс істейтіндерге қатысы жоқ болатынын айтты.
Дегенмен 28 тамызда айтқан сөздерін қайтып алған ҚТЖ, төрткүндік жұмыс аптасына өту туралы шешімді қажетсіз деп тапты. Олар «Қазақстан Үкіметі мен Ұлттық банктің жаңа ақша-несиелік саясатының енгізілуіне орай, теңгенің еркін айналымға шығарылуына байланысты компания толық емес жұмыс күніне көшуді қажетсіз деп шешім қабылдады. Бұл шешім отандық тауарлардың сыртқы нарықтағы бәсекелестікке қабілеттілігінің өсетініне және алдағы уақытта экспорт көлемінің, транзиттік тасымалдың болжамды өсуіне байланысты қабылданып отыр», – деп ақталды.
Елімізде бұл істі қолдаушылар да болды. Атап өтсек, «Нидерландыда адамдар 30,5 сағат жұмыс істесе, Финляндияда – 33 сағат, Ирландияда – 35,3, ал АҚШ-та – 34,5 сағат. Меніңше, бір аптадағы жұмыс уақытын 35 сағатқа қысқарту біздің экономикамызға кері әсерін тигізбейді, керісінше, біздің ұйымдар мен кәсіпорындар уақытылы демалған қызметкерлеріміздің арқасында өз жұмыстарын жақсы атқарады», – деген танымал құқық қорғаушы Жангелді Сүлейменов күнді емес күнделікті жұмыс сағатын қысқартуды жөн көрді.
Ал дәрігер, академик Жақсылық Досқалиев: «Адам демалған кезде, біріншіден, миын тынықтырады. Істеріне байыппен қарап, ақылға салынады. Осының нәтижесінде, тыныққан жұмысшы инновацияға ұмтылып, жаңашылдықтарды жүзеге асыруға тырысар еді. Бұл өз кезегінде адамның өмір жасын ұзарта түсуге де керек», – деген пікірде.
Бүгінгі таңда көршіміз Ресейде де төрткүндік жұмыс аптасын енгізу ұсынысы қызу талқыға түсіп жатыр. Ұсынысқа қатысты сауалнама жүргізген Бүкілресейлік қоғамдық пікірді зерттеу орталығының мәліметінше, тұрғындардың жартысына жуығы – 48 пайызы бескүндік жұмыс күні қала бергенін қалайды екен. Себебі олар жұмыс аптасы қысқарса, онда жалақы азаяды деп ойлайды.
«Ресейде кәсіпорындар төрткүндік немесе үшкүндік жұмыс аптасына шарасыздықтан көшуде. Бұл қаржылық қиындықтарға байланысты болады және қызметкерлердің еңбекақысын айтарлықтай қысқартуға әкеп соғады. РТКФ еңбек және демалыс уақытын оңтайландыру құралы ретінде жұмыс аптасын қысқарту туралы идеяны қолдайды, бірақ бұрынғы жалақы мөлшері міндетті түрде сақталуы тиіс. Біз бұл мәселені ресейлік әлеуметтік-еңбек қатынастарын реттеу жөніндегі үшжақты комиссияда қарастыруды ұсынамыз», – деп мәлімдеді РТКФ аппаратының әлеуметтік-еңбек қатынастары және әлеуметтік әріптестік департаменті басшысының орынбасары Елена Косаковская.
Бұл бастаманы Ресей Федерациясының премьер-министрі Дмитрий Медведев Халықаралық еңбек конференциясында маусым айында сөйлеген сөзінде: «Болашақ – төрткүндік жұмыс аптасы» деп мәлімдеу арқылы қолдаған болатын.
«Табысты болуға үздіксіз талпыныс қалжырау мен созылмалы стреске әкеледі, – деді Медведев. – Адамдар кейде жұмыста таусылып бітеді. Осының барлығы еңбек өнімділігінің төмендеуіне әкеледі, бұл өз кезегінде экономикалық көрсеткіштерге әсер етеді». Ресейдің Еңбек министрлігі бұл идеяны талдап, артықшылығы мен кемшілігін анықтап, осы айдың отызында нақты шешімін айтпақ.
Қайтадан көтеріліп жатқан төрткүндік еңбек аптасын Қазақстанда енгізу жөнінде вице-премьер Бердібек Сапарбаев: «Мұндай жүйе Қазақстан үшін қолайлы емес. Менің ойымша, бұл бізге сай келмейді. Бізге экономиканы дамыту қажет, жұмыс қолы қажет. Қазірдің өзінде жұмыс күші жетіспейді», – деп кесіп айтты.