Бюджет түсімі азайған
Биыл мемлекеттік бюджетке салықтан түскен қаржы біршама ортайғанға ұқсайды. Мысалы, Мемлекеттік кірістер комитетінің дерегіне сүйеніп, кезеңге жіктеп, салыстырар болсақ, 2019 жылдың қаңтар-шілде айының аралығында ел қорына салықтан 4,8 трлн теңге пайда түсіпті. Ал биыл, 2020 жылдың қаңтар-шілде айларында бұл көрсеткіш 4,2 трлн теңге болған. Демек, өткен жылғымен салыстырғанда, салық түсімі шамамен 10,7 пайызға азайыпты. Тамыз айының басында Қаржы министрі Ерұлан Жамаубаев салық бойынша түсімнің азаюына пандемияға байланысты енгізілген шектеулердің тікелей әсері болғанын алға тартқан еді.
Салық рақымшылығы оңалтты ма?
Қазіргі кезде салықтық борышын төлемеген жеке тұлғалардың негізгі қарызын қосқанда 6,2 млрд теңге болса, өсімпұлы 3,4 млрд теңге болып отыр. Жуырда Мемлекеттік кірістер комитеті жер, көлік және мүлік салығы бойынша жинақталған 263 млн теңгеден асатын қарызы бар 100 азаматтың тізімін жариялады. Олардың өсімпұлды есептен шығаруға мүмкіндігі бар екені қоса айтылған. Яғни, 166 150 674 теңге болатын негізгі қарызды төлесе, есептелген 97 694 946 теңгелік өсімпұл кешірілетіні мәлім болған. Осы антирейтинг тізіміне үңілсек, бірінші орында көлік салығының жалпы сомасы 11 млн теңгеге жуықтаған Алматы қаласының тұрғыны тұр екен. Негізгі қарыз – 6 314 141 теңге, өсімпұл – 4 618 660 теңге. Жер салығы бойынша ең көп борыш жинақтаған азамат Ақтөбе қаласының тұрғыны. Ол жалпы сомасы 723 455 теңге қарызын өтеген жағдайда 73 719 теңге сомасындағы өсімпұлдан босатылуы мүмкін. Ал мүлік салығы бойынша рейтингті Нұр-Сұлтан қаласының тұрғыны бастап тұр, оның жалпы қарызы 1 165 033 теңгеге жеткен.
Айтқандай, бұл тек қомақты борышы бар азаматтардың бірлі-жарымы ғана. Өкінішке қарай, салық бойынша қарызын төлемеген ел азаматтары көп. 2 шілдеде Салық кодексіне өзгерістер енгізіліп, жеке тұлғаларға салықтық рақымшылық жасау қайта ұсынылған еді. Яғни, былтыр мерзімі өтіп кеткен салығын төлемеген азаматтар берешектің негізгі сомасын өтесе, өсімпұлы кешіріледі. Жалпы, 2019 жылғы салықтық рақымшылықтың арқасында қарызы бар 1,24 млн адамның 60,9 пайызы мемлекет алдындағы қарызынан құтылған екен. Дегенмен тұлғалардың қалған 30,1 пайызы әлі күнге дейін салығын өтемеген.
Салықтық рақымшылық кезінде қарыздың тек негізгі сомасын төлеу жеткілікті. Содан соң өсімпұл автоматты түрде есептен шығарылады-мыс. Жаңа салықтық рақымшылық 31 желтоқсанға дейін жалғаспақ. Жалпы, 2019 жылы Қазақстанда 755 мыңнан астам азамат салық рақымшылығын пайдаланып, 15,9 млрд теңге негізгі қарызды төлеген. Соның арқасында 3,1 млрд теңге өсімпұл есептен шығарылған. Болжам бойынша, 2020 жылы салық рақымшылығын шамамен 1,2 млн азамат пайдалануы мүмкін. Егер болжам расталса, бюджетке 12,7 млрд теңге пайда түсіп, 4,3 млрд теңге өсімпұл кешірілмек.
Борыштан қашқанға жаза қандай?
Көпшілік салықты мәжбүрлі түрде емес, өз еріктерімен төлегені жөн. Ол үшін әрбір жеке тұлға өзінің қарызының бар-жоғын тексеріп отыруы қажет. 2018 жылы Салық кодексіне біршама өзгерістер енгізіліп, жаңа тәсілдер арқылы қарызды қайтару жолы қарастырылған болатын. Толыққан ереже сот үкіміне де селқос қарайтындарға бағытталған. Сонымен, салықтан қашқан жеке тұлғалар үшін жазаның қандай болатынын шолып өтсек.
Әуелі Салық кодексінің 24-бабына сәйкес салық төлемеген азаматтың банк картасы, есепшоты толық бұғатталады. Яғни, кез келген төлемдерді жасай алмайды. Берешегін өтегенше есепшот аша алмайды. Әрі онлайн сауда-саттық жасау, құнын бөліп төлеуге болатын тауар алу сияқты мүмкіндіктердің барлығынан қағылады. Сонымен қатар борышкер шекарадан әрі аспай, ел аумағынан шыға алмайды. Мұндай азаматтардың тізімін сот орындаушылары Әділет министрлігінің сайтында жариялап отырады. Есте болса, 2018 жылдың 1 қаңтарына дейін салыққа салғырт қарағандардың мәселесін тек сот шешетін. Қағазбастылық болып, сот процесі ұзақ уақыт күттіретін, қысқасы машақаты көп еді. Оның үстіне, сот орындаушыларының да өзіндік пайыздары бар. Олар төленбеген салықты өндіріп, оның үстіне сол өндірілген қаржының 25 пайызын алады. Біз айтып отырған жаңа өзгеріс бойынша, бұдан былай азаматтың мүлкіне салынған салық мөлшерін комитет бұйрық арқылы өндіріп алады. Салық төлеушіге алдын ала ескертіліп, салықты төлеуге тағы 30 күн уақыт беріледі екен.
– Негізі, салықты сотсыз өндіру әдісі бұрынғыға қарағанда өте тиімді болды. Себебі сот арқылы өндірілгенде ортада сот орындаушылары жүретін. Олардың жұмысы үшін алатын еңбекақысы сол өндірілген салықтың бір бөлігінен алынатын. Бұл – қосымша шығын. Ал өндіру ісіне келер болсақ, ескертуге қарамастан азамат салығын өтемесе, онда салық инспекторлары куәгер арқылы тінту жүргізуге құқылы. Мұның жаманы, қылмыстық жауапкершілікке дейін апаруы мүмкін. Азамат жеке басына қатысты деректерді бұрмалап, мүлкі жайлы мәліметтерді бұрмалаған болса, іске құқық қорғау органдары араласады, – дейді заңгер Сіламхан Сағынбекұлы.
Бұдан бөлек, Салық кодексінің 51-бабы негізінде қарызын төлеуге қиналған азаматтар үшін бөліп төлеу мүмкіндігі де қарастырылады екен.
Қорыта айтқанда, салық – әр азаматтың мемлекет алдында орындауға тиіс міндеті іспетті. Ал салықтан жалтару ел алдындағы борышынан қашу деп түсінгеніміз абзал.
Мадияр ТӨЛЕУ
