Қазақстан уақытты қалай өзгертті?
Жаһан ғалымдарының анықтауынша, денсаулықтың мықты, еңбектің өнімді болуы үшін жергілікті уақыт дұрыс есептелуі керек. Ал дұрыс есеп қалай жасалады? Мысалы, күн тас төбеге көтеріліп, ең биікте болатын кезі 11.30 бен 12.30 аралығына сәйкес келуі тиіс. Біздегі бірнеше қаланы мысал ретінде алып, астрономиялық талтүс уақытын анықтап көрелік. Алматыда – 12.52, Қостанайда – 13.45, Қызылордада – 12.37, Нұр-Сұлтанда – 13.13. 2018 жылы Еуропарламент «жазғы уақытты» алып тастау туралы резолюция қабылдап, Еурокомиссия бас тартқан еді. Бұған түрткі болған зерттеулерді атап өтелік. 2017 жылы америкалық невролог ғалым М.Уолкер әлемде жасалған 17 000 ірі зерттеулердің нәтижесінде «ғаламды ұйқы қанбайтын эпидемия жайлады» деген болатын. Артынша Тилль Роенберг бастаған неміс ғалымдары да, АҚШ-тың биоритм зерттеушілері де, Канада, Нидерланд, АҚШ сомнологтары қауымдастығы да қоштай кетті. Яғни, жазғы уақыттың адам денсаулығына зиян екенін айтып, мәлімдеме жасады. Тіпті, биологиялық ритмдер механизмін ашқан америкалық үш ғалым — Джеффри Холл, Майкл Росбаш, Майкл Янг Нобель сыйлығын иеленді. Қазақстан Үкімет шешімімен 4 сағаттық белдеуде орналасты деп қабылданған. Атырау, Маңғыстау, Батыс Қазақстан облыстары — үшінші, Ақтөбе, Қызылорда, Қостанай — төртінші, Өскемен — алтыншы, қалған облыстар — бесінші сағаттық белдеуде. Осыған дейін Қазақстан осы уақыт есептеуге қатысты бірнеше реформаны бастан өткерді. 1930 жылдары КСРО елдеріне белдеулік уақытқа бір сағат қосатын декреттік уақыт енгізілді. Бұл жылжытқан жазғы уақыт еді. Қазіргі таңда әлі күнге дейін жазғы уақытта өмір сүріп келеміз. Сөйтіп, 1981 жылы жазғы уақытқа ауыстырып, бір сағатқа жылжытатын болдық. Осылайша, жазғы уақыт алдыңғымен қосқанда екеу болды. Табиғи уақыттан екі сағат озық жүру адам ағзасына әсер етпей қоймайды. Мұның қате қадам болғанын білген Үкімет 2004 жылы жазғы уақыттан бас тартты. Осылай бір алып, бір қосып жүргенде есептен жаңылып, төртінші сағаттық белдеуде орналасқан Қызылорда облысы 2018 жылға дейін екі сағат озық айырмамен өмір сүріп келді. Екі жыл бұрын облыс халқы қол жинап, қарсылығын білдіріп, мәселе көтерді. Ғалымдар тарапынан жасалған зерттеу нәтижесі ескеріліп, Үкімет қызылордалықтардың сағатын «қайтарған» болатын. Сол сәтті есіне алған Қызылорда облыстық қоғамдық кеңес мүшесі Болат Нұрқожаев былай деді: «Желтоқсанның 21-нен 22-не қараған түні ауысқан еді. Таңертең мектепке баратын балаларды сабаққа алып кеттім. Сөйтіп, олардан «қалай тұрдыңдар, ұйқы қанды ма?» деп сұрағанымда, бетіме күліп «аға, бүгін өзіміз, оңай ояндық» деп жауап берді. Яғни, ол кезге дейін балаларға психологиялық зорлық жасап, оятатынбыз. Әлі таң атпаса да, миы оянбаса да, қысым жасап келіппіз».Қостанай әкімдігінің қарсылығы
Бір қызығы, бір белдеуде орналасса да, Қызылорданың уақыты ауысқанда Қостанай тысқары қалды. Әкімдік соңғы үш жылда ешкімнің шағым жасамағанын, халықтың бұл мәселені көтеріп жатпағанын айтып, уақытты өзгертуден бас тартқан. Сонда интернетте қол жинап жатқанын жергілікті атқарушы орган қалайша білмейді? Қостанайлық белсенді Далер Исмагулов бастама көтеріп, петиция жинаған. «Облыстағы стандарт уақыт белдеулік уақыттан 1 сағат 46 минутқа озық. Республиканың барлық облысының ішіндегі максимум айырмашылық осы. Бұл тұрғындарға, соның ішінде балаларға кері әсер етеді. Қыста таңертеңгі 9-да әлі қараңғы, түнгі 23.00-де жарық. Адами биоритмдер бұзылып жатыр» деп шағымданған Исмагулов. Одан бөлек, қостанайлық депутаттар да бірнеше рет осы мәселені көтерген. Жылдың басында бірнеше БАҚ беттерінде қостанайлық тұрғындардың уақытты ауыстыруды сұрағаны жайлы материал жарық көрді. 15 жылдан бері табиғи сағаттан тыс әлеуметтік уақытпен өмір сүріп келе жатқанына Қостанай халқы наразы. «Облыс аумағының 95 пайызы UTC +4 белдеуінде жатыр. Ал әкімшілік уақыт болса, UTC +6. Мұндай айырма денсаулыққа әсер етпей қоймайды. Көз алдыңызға елестетіп көріңізші, оянуы керек уақыттан 1-2 сағат бұрын күштеп тұрғызған баланың психикасы қандай болады? Баласымен ренжіскен ата-ана қандай сезімде жұмысқа барады? 15 жылдан бері ай сайын осы мәселені көтеріп келеміз» деген еді белсенді Наталья Фищук. Белсенді Ольга Ведлерге хабарласқанымызда, әлі әкімдік тарапынан еш қимыл жоғын айтты. Дегенмен алдағы уақытта тағы бастама көтеретіндерін жеткізді. Облыстың Денсаулық сақтау басқармасында мұндай мәселені айтып келгендер жоқ дейді. «Клиникалық зерттеулер жасалуы керек. Рұқсатнамасы, лицензиясы бар сарапшылар тобы құрылып, зерттеуі тиіс», – дейді Қостанай облысының Денсаулық сақтау басқармасы басшысының орынбасары Анжела Бексұлтанова. «Күн мен түннің ауысуын Вячеслав Апрелев есімді ресейлік ғалым «хроноцид» деп айтып кеткен. Яғни, ұлттың өзін-өзі баяу жоюы. Қарасаңыз, демографияға да әсері бар. Мұндай зерттеу жасаған ғалым көп. Жалпы, баланы уақытынан ерте оятудың салдарынан психикасы бұзылады, алғашқы сабақтарды түсінбейді, интеллектісі төмен болады. Бұл мәселені шешудің жолы оңай. Қазақстанға бірыңғай UTC+4,5 уақытын енгізген жөн», –дейді Болат Нұрқожаев. Жалқау әрі енжар адам көбейді деп жатамыз. Бәлкім, жай ғана өз уақытынан адасқанның салдары емес пе? Көзін тырнап ашып, «енді бір минут ұйықтай тұрайын» деп қиылатын баланың ұйқысы неге қанбайды? Құртылған денсаулықты қалыпқа келтіруге кететін шығын шаш-етектен. Бүгінде жүйкесі сыр бергендер көбейіп, оған қарсы препараттың да түр-түрі шықты. Қарап тұрсаңыз, мұның бәрі фармацевтиканың дәуренін жүргізіп-ақ тұрғандай. Әйтсе де, «аурудың емін іздегенше, ауырмаудың жолын іздеген» жақсы емес пе? Тағдырды өзгертуге шама келмесі анық, уақыт белдеуін өзгерту қолында тұрғанда Қостанай әкімі Архимед Мұхамбетов неге бейжай қарап отыр?Жадыра АҚҚАЙЫР