Дүниежүзі Денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша, әлемдегі әр үшінші әйел тұрмыстық зорлық-зомбылыққа ұшырайды. 2018 жылы органдарға 17 842 әйел шағым түсірген. Бірақ жартысынан көбі шағымын қайтарып алған. Себебі – елімізде әйелге қорған болар заң әлсіз.
Бұл – «Немолчи KZ» қоғамдық қозғалысының дерегі. Мұндай қозғалыстар әлемнің әр елінде бар. Еуропа елдері, Америка мен Азия нәзік тақырып төңірегінде бірлесуді қалайды. Өйткені бұл – әлемдік тақырып. Қанша заман алға жылжыды дегенімен әйелдің кейбір мәселеде әлсіз екені белгілі. Аталған жайт көш ілгері елдерде де күн тәртібінде тұр. Дамыған елдер әйелдерді тұрмыстағы зорлық-зомбылықтан құтқару үшін миллиондап қаржы бөледі. Психологиялық түрде көмек көрсету үшін жылдар бойы бағдарлама құрады.
Дағдарыс орталығы одағының мәліметінше, елімізде әрбір үшінші әйел тұрмыстық қысым көреді. Ішкі істер министрлігі дерегі бойынша, 2007 жылы – 32 556, 2008 жылы 32 632 әйелге күш көрсету дерегі тіркелген.
Жоғарғы сот төрағасы Жақып Асанов депутат болып тұрған кезде Azattyq-қа берген пікірінде республикамызда 500-ге жуық әйел тұрмыстық зорлық-зомбылық салдарынан көз жұматынын айтты. Германияда 2017 жылы отбасылық қысым көрген әр үшінші әйел қайтыс болыпты. Осыған байланысты шара қолдану қолға алынған. Weißer Ring гуманитарлық орталығы құрылып, қысым көрген әйелдерді тыңдап, көмек көрсету жұмыстарын жүргізген. Ұйым жыл сайын 25 қараша мен 10 желтоқсан аралығында қызыл-сары түсті негізге алады. БҰҰ мен Боннадағы DW ғимараты қызыл-сары түске боялады. Германияның отбасы, әйелдер мен жастар ісі министрі Франциска Гиффай 2018 жылы тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы шараларға 35 млн еуро бөлетінін мәлімдеді. Сондай-ақ Weißer Ring бастамасымен «Сенім телефоны» жұмыс істейді. Әлемнің 17 тілінде қызмет көрсетіп, әртүрлі жастағы әйелдерге көмектеседі. Ұйым жетекшісі Петра Зехтингтің айтуынша, әйел затына ең бірінші әйелдің жаны ашуы керек. Сонда ғана қолдаудың қоғамдық аясы кеңейеді екен.
Қазақстанда тұрмыстық зорлық-зомбылықтың құрбаны болған жандар үшін арнайы дағдарыс орталықтары жұмыс істейді. Сонымен қатар Ішкі істер министрлігінде арнайы бөлімшелер бар. «Дағдарыс орталықтары одағына» зорлық-зомбылық бойынша 2019 жылы 1 518 әйел хабарласқан. Тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарына арналған кризис орталығы 2017 жылы 20 қазанда ашылған. 2017 жылы – 18 әйел, 2018 жылы – 95 әйел, 2019 жылы 83 әйел орталық қызметіне жүгінген.
Тұрмыста әйелдерге зорлық-зомбылық көрсетудің мәдениетке, экономикаға, наным-сенімге қатысы жоқ. Бұл адамның жеке ерекшелігіне байланысты. Азаматтың ішкі күйіне, психологияға тәуелді әрекет. Психологтар ерлердің тұрмыстық зорлық-зомбылыққа баратынын осылай түсіндіреді. Сонымен бірге отбасылық қысым көрсететіндердің 80-90 пайызы өзі кішкентайынан ұрыс-керісті көріп өскендер дейді. Санада сақталғанды, бейсанадағы әрекетті іске асыру деп түйіндейді. Тіпті мұны ғылым тілінде түсіндіретіндер бар. Психолог Серікгүл Сәли әйелдердің зорлық-зомбылықты көре тұра, ажыраспай, шешім қабылдамай жүретінін өзінше түсіндіріп берді.
– Қазіргі статистика бойынша, әйелдердің 50 пайыздан жоғары бөлігі үйде тұрмыстық зорлық-зомбылық көреді. Бірақ бәрін біле, түсіне тұра ары қарай бірге өмір сүруді жалғастырады. Мұның психологияда анықтамасы бар. Әр адамның өмір сүру бағдарламасы өзінше құрылған. Ол кішкентайында жазылады, түзіледі. Бұл – психика. Мида адамның қуаныш сезімін сақтап қалатын А5-ші деген бөлік бар. Эндорфинді адам қуаныш арқылы алды ма, жоқ, зорлық арқылы алды ма түсіну керек. А 5-ші бөлік осыған құрылады. Мидағы эндорфин екі түрде бөлінеді. Мысалы, баланы мадақтап, арқасынан сипап, мақтау сөз айтсаңыз эндорфин қуаныш есірткісіне айналады. Егер бала күніге таяқ жеп, зәбір көрсе, эндорфин балаға көмек беру үшін бөлінеді. Осыдан кейбір балалар рақат алып, таяқ жемесе тұра алмайтынға айналады. Сөз ұқпай, көнбей жатады. Біз қуанышпен өмір сүреміз. Соған адам қалай жетеді? Таяқ жеуге бейім бала өскесін де соны қалайды. Басы күні бойы ауырып, тісі қақсаса да, шыдап жүре беретіндер бар. «Неліктен, жұлғызып тастамайсың, дәрі ішпейсің» десе, «жұмыстан қолым босамады» дейді. Мұның себебі жұмыс емес, эндорфин. Міне, тұрмыста зорлық-зомбылық көретін әйелдер де осы категорияға жатады. Қанша таяқ жеп, аяғы сынып, көзі көгеріп жатса да, ажыраспайды. Өйткені олар эндорфинді осылай алып отыр. Мұны саналы түрде түсіну қиын. Себебі аталған процесс бейсанада жүреді. Қол жұмсайтын адамның бағдарламасы да осыған ұқсас. Барлығын ауырсыну сезімімен байланыстырады. Мұны бейсаналы түрде орындайды. Тәуелділік пайда болады. Кейін әдетке айналып кетеді. Емдеу жолы өмір сүру сценарийін өзгерту арқылы жүреді. Психолог мақсатты түрде зерттеу керек. Қазір біздің орталықта осы категория бойынша емделіп жатқандар бар, – дейді психолог.
25 қараша – Халықаралық әйелдерді зорлық-зомбылықтан қорғау күні. Осыған орай, әр елде түрлі шара өтеді. Елімізде жыл сайын 25 қарашадан бастап 10 желтоқсанға дейін «Зорлық-зомбылыққа қарсы – 16 күн» акциясы жүргізіледі. Әсіресе, әйелдер құқығын қорғау туралы заң қабылданғанын қалайтындар көп. Тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қатысты заң болғанымен, шара қолдану аясы тар екенін алға тартады.
Елімізде тұрмыстық зорлық-зомбылық көретіндердің нақты санын болжау қиын. Өйткені олар арнайы органға тіркелмейді. Елдімекендерде мұндай мысалдар көп. Күйеуі соққыға жықса, ертесі бетіне күліп қарап отыра беретін әйелдер бар. Мұны психология кешірмейді. Психологтардың айтуынша, ішкі мүжілудің салдары жаман. Ол үйдегі бала-шағаға әсер етеді. Егер әйел жүкті болса, тіпті қауіпті. Әрине, соққының салдары әйел мен бала денсаулығына кері әсер етеді. Одан бұрын әйелдің жан дүниесі қалыпты жағдайда болуы керек. «Адамзатты ой бұзарды» еске түсірейікші. Психологияда да сондай екен. Жүкті әйел оқиға салдарынан ой тұңғиығына түсіп, іштей қиналса, баланың мүгедек болып туу ықтималдығы жоғары болады екен.
Әлем тұрмыстық зорлық-зомбылыққа баршаның назар аударғанын қалайды. Тіпті ескерткіш орнатқысы келетіндер бар. Түркия суретшісі бәрінен асып түсті. Әрі оның идеясы ерекше. 2018 жылы Түркияда 440 әйел тұрмыстық зорлық-зомбылықтың құрбаны болыпты. Елдегі әйелдердің 40 пайызы зардап шегеді екен. Көпшілікке белгілі, Twitter-де #Susma хештегімен елдегі отбасылық қысым жайлы мәлімет береді. Вахид Туна осыған қарап отырып, ой түйген. Содан Стамбұл орталығындағы көпқабатты үйдің қабырғасына 440 туфли орнатылған. Жанына арнайы тақтайша іліп «Есімсіз» деп жазылған. Себебін түсіндіргенде, қоғамда тұрмыстық зорлық-зомбылық көретіндер ақтарыла бермейтінін алға тартқан. Мұны отбасылық құпия есебінде көретіндері таңдандыратынын жеткізген. Суретші әйелдер қоғам тарапынан қорғалатынын түсіндіргісі келген. Ол Түркиядағы әйелдердің білімін тереңдете түскенін қалайды. Менталитеттің айналасында ғана емес, жаһан төңірегінде шешім қабылдағанын қалайды.
Вахид Туна ойының астары бар. Әйел адам өркениеттің бастауы, өмірдің шырағы екенін жете түсінгені дұрыс. Мұны әртүрлі ұйым басшылары растап отыр. Бәрінің қалауы бір – тұрмыстық зорлық-зомбылықсыз қоғамдағы ана мен сәби күлкісін көру.