Халықаралық Walk Free Foundation қорының мәліметінше әлемде 40 миллионнан аса адам құлдық қамытын киіп жүр. Олар ауыр жұмысқа күштеп жегіліп не тән саудасымен айналысуға мәжбүр. Құлдар саны жөнінен Солтүстік Корея – бірінші орында. Ал алғашқы ондық құрамына Эритрея, Бурунди, Ауғанстан, Пәкістан, Иран мен Камбоджа кіреді. Біздің елде де құлдыққа ұшырағандар жетерлік. Соңғы он жылда Қазақстанда 1,5 мың адам құлдыққа түскен.
Құлдықпен күресетін халықаралық ұйымдардың дерегінше, жыл сайын 800 мың адам құлдық саудасының құрбаны болады. Заңсыз бизнестің жылдық айналымы 9 миллиард долларға жуықтайды. Адамды ұрлап әкетіп құлдыққа сатумен қатар өз еркімен жұмыс істеймін деп барып артынан не жалақыға, не ішер асқа зар болып, құлдық қамытын «өз еркімен» киетіндер де бар.
2006 жылы Қылмыстық кодексте «Адам саудасы» деген жаңа бап пайда болды. Конституциямызда «Адам саудасымен айналысу – аса ауыр қылмыс» деп жазылған. Заң актілеріне сәйкес, қазақстандық сот адам саудасымен айналысқандарды 10-15 жылға дейін бас бостандығынан айырады.
Былтыр ІІМ-нің «Стоп-трафик» жедел алдын алу операциясы кезінде адам саудасына байланысты 100-ге жуық қылмыс анықталған. Анықталмағаны қаншама?!
Біздің елдегі құлдық, негізінен ауылдық жерлерде мал бағу мен құрылыста кездеседі. Жақында отыз жылға жуық Қазақстанда құлдықта болған Ресей азаматы қамытын шешті. Жарты ғұмырын жат жерде өткізген Дмитрий Қостанайдағы қоғамдық қордан қолдау іздеп келген көрінеді. Әлімжеттік көріп, әбден жасқанып қалған Дмитрий құлдықтан құтылса да әлі күнге бәзбіреулерден қорқатынын айтады. Осыдан 29 жыл бұрын Көкшетау жаққа жұмыс іздеп келген ол құлдық құрығына ілігіпті. Кейін оны қожайыны Алматы жаққа апарған. Онда 11 жыл бойына біреудің малын бағып, отын жаққан. Айтуынша, ешкім ұрып-соқпаған. Тек еліне қайтарамыз деген құр уәдемен тегін жұмыс істеткен.
Ал Жамбыл облысы Байзақ ауданының бір бұрышындағы белгісіз фермада 11 жыл бойы құлдықта болған Бейсен Анарбековті қой жайып, қора сыпырып жүрген жерінен әпкесі тауып алыпты. Бейсен болса: «Бір тиын ақша төлеместен, малайлыққа ұстап отыр мені. Ішіп алғанда ұрады. Қашып кетейін десем, қорқытады. Осы жерді жалғыз өзім қараймын, үйге баруға қорқамын. Бармаймын. Ол құжатымды бермейді. Өлтіреді» деп зар жылаған.
Ұрып-соғып мал соңына салғандардан зәрезап болып қорқып қалғандар болса өздерін қанағандардың аты-жөнін айтуға қорқады.
11 ай бұрын із-түссіз кетіп табылған Ақтөбе қаласының тұрғыны Жангелді Міржақып Темір ауданы Кеңқияқ ауылында құлдықта болған. Орталық базарда жүрген оған бөгде адам келіп ұсыныс білдірген. Сөйтіп, ол айына 30 мың теңгеге мал бағуға келіскен. Осы келісіммен Жангелді Міржақып ауылға барып, ірі қара мал мен қой баққан. Бірақ шаруашылық иесі оған жалақы төлемей қойған. Кейде ұрып, жазалап келген. Отбасы құрмаған, ағаларының жанында тұратын Жангелді Міржақыпқа бірнеше ай бұрын іздеу жарияланып, Ішкі істер органдарының жоғалғандар тізіміне қойылған. Қойды қозысына қоса алмаған кезде шаруашылық иесі оны кезекті рет соққыға жыққан, сол жерде сауыншы болып жұмыс істейтін ауыл тұрғыны полицияға хабар береді.
Құқық қорғау орындары тексеру барысында еркінен тыс жұмысқа жегілгендер де табылып жатады. Олардың көбі жаңа сөз болған Жангелді сынды іздеу жарияланып, жоғалып кеткендер тізіміне енгендер. Осындай тексеріс кезінде 59 жастағы қарағандылық азаматты Ақтоғай ауданында қыстақтың бірінде мал бағып жүрген кезде тапқан. Құлдықта үш жылын өткізген Михаил қашып кетуге мүмкіндік болғанын, бірақ қыстақ облыс орталығынан 400 шақырым жерде орналасқандықтан, жолда ұсталып, тепкінің астында қалудан қорыққанын айтады.
Балалықтың қызығын көрмеген, мектеп табалдырығын да аттамай, төрт жасынан бөгде адамдардың малын бағып жан сақтап жүрген әйел Түркістан облысында жұмыс істеп жүрген жерінен табылған. Бейбақ өзінің ұлтын да білмейді. Өзін бірде қазақпын десе, енді бірде тәжік немесе қырғызбын деген. Ал «Қорғау-Астана» жекеменшік қорының жетекшісі Анна Рыльдің айтуынша, жалшы әйел өзінің жасын да толық білмейді екен. «Қазақстанда әркімнің қыстағында жұмыс істегенін айтады. Оны жас кезінде тұрмысқа берген, екі баласы бар. Үлкені 10-да болса, кішісі – 5-те. Олар да шешесінің кебін киіп, ауыр жұмысқа жегіліп, мал бағып, қора тазалап жүрген жерінен табылды. Бұл балалар да әлі мектепке бармаған болып шықты» дейді Анна Рыль.
Айта кету керек, елімізде басқаның еңбегін қанау құрылыста да кең түрде белең алған. Өзбекстанның Сыртқы істер министрлігінің хабарлауынша, 20 өзбек азаматы Қазақстанның Алматы облысы Қаскелең қаласындағы уақытша орында тұрып жатыр. Мәлімет бойынша, 23 маусымда консулдық қызметкері Алматы облысы Жамбыл ауданы Мыңбаев ауылына барған. Сол ауылда Өзбекстанның Хорезм облысынан келген 20 азамат анықталған. Олар кірпіш зауытында жұмыс істеген болып шықты. Мигранттардың төлқұжаттарын алып қойғаны анықталды. Өзбек азаматтары жұмыс беруші айлық төлемеген соң, жергілікті құқық қорғау органдарына шағымданған. «Шетел азаматтарын заңсыз жұмысқа салғаны үшін қылмыстық іс қозғалды» деп хабарлады Өзбекстанның Сыртқы істер министрлігі.
Ал Қырғызстандағы Қарасу ауданының тумасы Элзада Муминова 2004 жылы 15 жасында Қазақстанға жұмыс істеуге келіп, құлдыққа түскен. Еліне жуықта ғана бір баласымен оралған оның екі баласы Қазақстанда қалған. «Замандас» қауымдастығының Қазақстандағы өкілі Алтынбек Сыдықовтың айтуынша, Қырғызстан билігі мен қоғамдық ұйымдары Элзада Муминова жайлы алғаш Жамбыл облысы Ақтерек ауылы имамынан естігеннен кейін оны құлдықтан босатқан. «Әке-шешем жоқ. Мұндай күйге түсетінімді білсем, «өлтіремін» десе де, Қазақстанға кетпей, өз елімде қалар едім. Олардың мені құлдыққа қалай сатып жібергенін тіпті түсінбей де қалдым. Мені 1972 жылы туған бір кісіге 150 мың теңгеге бергенін Жаркентте бір-ақ білдім. Ол «сені сатып алдым, қашып кетуге тырыссаң, түрмеде шірітем» деп қорқытты. Бұған қатты ашуландым, бірақ қарсыласуға қорықтым. Сөйтіп, әлгі жігіттің әйеліне айналып, екі ұл таптым», – дейді Элзада. Ол Қазақстанға 7-сыныпта оқып жүргенде бала бағу үшін кеткен. Оны Рахат есімді шала таныс әйел алдап әкетіп, шекарадан құжатсыз өткізген. «Қазақстанға 2004 жылы Қарасу ауданынан кеттім. Елге сол кезден бері қайта алмай, жуырда әрең босадым. Құлдыққа қалай түстім дейсіз бе? Қырғызстанда Рахат есімді әйел мен оның Ұлан деген күйеуін танитынмын. Әке-шешем қайтыс болғаннан кейін күн көру қиындап жүрген кезде екеуі «Жұмыс істеуге барасың ба?» деп сұрады. Бұл ұсынысқа қуана келістім. Ол кезде 7-сыныпты әрең бітіріп, каникулда жүргенмін. Рахат «15 мың теңге төлеймін, тамақтан тарықтырмай, баспанамен қамтамасыз етемін» деп уәде етті. Менің құжаттарым жоқ болатын, бірақ олар күтіп алған адамдарға 10 мың теңге беріп шекарадан өткізді. Жамбыл облысындағы Айнабұлақ ауылына осылай тап болдым» дейді ол.
Жоғарыда айтылғандар – біздегі құлдықтың бірсыпырасы ғана. Ал әлем ғана емес, өз елімізде болып жатқан мұндай құқықбұзушылықтарды сағаттап айтуға болар. Қазақстан адам саудасына қарсы заңды күшейтіп, осындай қылмыс құрбандарын қорғауды жақсартқанымен, мемлекет ішіндегі адам саудасы әлі де үлкен мәселеге айналып отыр. Бұл туралы АҚШ мемлекеттік департаментінің әлем елдеріндегі адам саудасы туралы жариялаған 2017 жылғы есебінде: «Қазақстан Үкіметі адам саудасын жоюдың ең төменгі стандарттарына да сай келмегенімен, соған тырысып жатыр. Үкімет адам саудасымен айналысқандарды қудалап, соттау және адам саудасы құрбандарын қорғауға кәдімгідей күш салуда» делінген. Олай болса, ешбір адам өмірге «құл болам» деп келмейді, соны ұмытпайық!