Сырты сұлу, іші ше?
Сіз де дүкен сөрелерінен отандық жемісті сирек кездестіретін боларсыз. Сырты сұп-сұлу, жып-жылтыр, құрт-құмырсқа жоламайтын шетелдік өнім дастарқаныңыздың сәні болып тұрса, бұл таңғалатын дүние емес. Өйткені бүгінде алманың 62,9 проценті шетелден тасымалданады. Елімізде алманың негізгі өсетін жері – Алматы, Түркістан, Жамбыл облыстары. Ал Солтүстік жақта жабайы түрлері немесе аз ғана жерсіндірілген сорттары өседі. Өкінішке қарай, елімізде алма өсіретін алқап көлемі азайды. Сәйкесінше, өндірілетін өнім де айтарлықтай төмендеді. Мысалы, 1985-1986 жылдары Қазақстанда 380-390 мың тонна алма жиналған. 120 мың гектардай бақ болатын. Одан кейін мұндай өнім алынған жоқ. Қазіргі статистика бойынша, бұл көлем 35-40 мыңнан аспайды. Әлемде алма өсіруден көш басында тұрған – АҚШ пен Қытай. Біздің елге Өзбекстан, Қырғыз Республикасы, Ресей, Тәжікстан, Польша, Түркия және Қытайдан көп әкелінеді.Ресейге 6,9 мың тонна алма экспортталған
Ал алма экспорты бойынша, Қазақстан 42-орында. EastFruit сарапшыларының зерттеуіне сәйкес, 2019-2020 жылдары экспорт маусымының алғашқы 4 айында Қазақстан Ресейге 6,9 мың тонна алма экспорттаған. Бұл уақытта басқа елдер Ресейге экспорттайтын алма көлемін азайтса, Қазақстан керісінше 5,5 есе арттырып, ең ірі жеткізуші елдердің бестігіне енді. Жуырда ғана Сауда және интеграция министрі Бақыт Сұлтанов пандемия кезіндегі экономикалық қиындыққа қарамастан Ресейге алма экспортталып жатқанын әрі аталған елде біздің өнім үлкен сұранысқа ие екенін жеткізді.– Биылғы экономикалық жағдайдың қиындығына қарамастан, Arnau Agro ЖШС-ның алмаларын Ресейге жеткізуді бастау мүмкіндігі туды. Алғашқы партиялардың бірі қазір Новосибирскіге жеткізіліп үлгерді және өнім жергілікті тұрғындар арасында үлкен сұранысқа ие. Бұл алмаларды экспорттауда мемлекеттік қолдау құралдары үлкен рөл атқарғанын атап өткім келеді, – деп жазды министр әлеуметтік желідегі парақшасында.Отандық алма өсірушілердің бәрі өнімін экспортқа шығармайды. Мәселен, «Нұр ҚазАгро» ЖШС басшысы Еркін Тоқсейітов 100 гектар жерге алма егетінін айтады. Ал одан алынған өнімді (гектарынан 20 тоннадан астам өнім алады) түгелімен ішкі нарыққа өткізіп отыр. Үкіметтен ешқандай көмек алмай, кәсібін өз күшімен дөңгелетіп отырған шаруашылықта жаздық және қыстық сорттар егіледі. Қазір көтерме бағамен келісін 200 теңгеден жоғары сатып жатыр.
– Шетелге апарып көрдік. Жолымыз бар, басқа бар, шығынды ақтамады. Сондықтан қазір Қазақстанның өзінен аспаймыз. Сұраныс бар, пайда да бар. Әсіресе, Қарағанды, Нұр-Сұлтан, Шымкент қалаларына көп апарамыз, – дейді ол.Жалпы, алма шаруашылығы – көзін тапқанға жақсы кіріс көзі. Алайда қазір бағбандардың басты мәселесі – шаруашылыққа күтім жасайтын мамандардың, жұмысшылардың жетіспеуі. Алматылық фермер Иван Сергеев карантинге байланысты еккен өнімін жинай алмай қиналып қалғанын айтады.
– Алма егілген 30 гектар жерім бар. Ал одан алатын өнім көлемі әр кезде әрқалай. Табиғат жағдайына, күтімге байланысты. Тек апорт еккенмін және өнімді ішкі нарыққа өткіземін. Өйткені апортты алысқа тасымалдау қиын, ұзақ жолды көтере алмайды. Қазір көтерме бағамен келісін 250 теңгеден сатып жатырмын. Әрине, апорт үшін бұл арзан. Алайда басқа амал болмай тұр. Өйткені қазір пандемияға байланысты жұмыс істейтін адам таба алмай отырмын, – дейді фермер.Қазір алма бағасы Алматының өзінде 300-500 теңгеден түсіп тұрған жоқ. Қыста 20%-ке қымбаттайтыны тағы бар. Астанадағы Jemis-jidek ortalygy-нда алманың келісі 600-700 теңге тұрады. Базарлардан да осы бағаға аласыз. Ал Magnum супермаркетінде 450-600 теңге. Көтерме бағамен 250 теңгеге алынған өнім бағасы бізге жеткенше алыпсатарлардың әсерінен үш есеге артып отыр. Егер ірі супермаркеттер өнімді тікелей шаруадан алса, баға бұлай қымбаттамас еді. Әрине, ол үшін ең алдымен аймақтар мен ірі қалалар арасындағы логистиканы жолға қойған жөн.
Апорт неге азайды?
Алма алқабының азаюына, өнім көлемінің кемуіне жекешелендіру себеп болды. Алма бақтары жекешелендірілгеннен кейін қожайындары апорттың орнына нарықта өтімді сұрыптарды отырғыза бастады. Фермерлер жұмсаған қаржысын ақтау үшін ерте пісетін және мол өнім беретін сорттарды алып жатыр. Ал апорт өсіретіндер өте аз. Өйткені апорт өнімді кеш береді (алтыншы, жетінші жылы) және оған қолайлы жағдай, жақсы күтім керек.– Алматы маңайында, Есік ауданында, Еңбекшіқазақ, Талғар, Қаскелеңде жеміс шаруашылығымен айналысатын ірі шаруашылықтар көп болды. Жекеменшікке ауыстырып, соларды бөлген уақытта әр шаруашылыққа, жекеменшік қожалыққа 5 гектар, 7 гектар, 3 гектардан бөлді. Осындай көлемде бөлінгеннен кейін баяғыдай күтімнен айырылды. Аз көлемдегі баққа қай фермер қажетті техниканы пайдалана алады? Бәрі айналып келгенде қол жұмысқа қалды. Бар кінә осында болып отыр, – дейді Қазақ ұлттық аграрлық университетінің «Жеміс-көкөніс және жаңғақ шаруашылығы» кафедрасының профессоры Керейдин Жақсылықұлы.Оның сөзіне қарағанда, алма шаруашылықтарындағы көлемі аз бақтардың көбі күтілмей жатыр. Алма өсіретін аудандарды аралағанда шаруалар өздеріне берілген жер көлемі аз болғандықтан, ешбір техника қолдана алмайтынын айтады екен. Сондықтан бірінші осы проблеманы шешу керек екенін алға тартады ғалым. Екінші, сұрып, яғни сорт мәселесіне көңіл бөлу керек.
Уақытында тұқым шаруашылығымен айналысатын институт болды. 40-60-жылдары шығарылған жақсы сорттар бар. Осы уақытқа дейін өнімі мол. Мысалы, «Мақсат», «Салтанат» сорттары. Қазіргі жекеменшік болсын, шаруа қожалығы болсын, сырт мемлекеттен өздері келіп бақ құрып беретіндердің қызметін пайдаланатын болды. Бұл да проблема. Өйткені олар тексерілмеген сұрыптар мен көшеттерді отырғызады. Зиянкестері де тексерілмеген. Алма көлемінің кішіреюіне, сапасының төмендеуіне әсер етіп жатқан бактериалды азок деген ауру бар. Мұны вирустық ауру дейді. Мұнымен дүниежүзі күресіп отыр. Бізге де келді. Ал бұл ауру қайдан келді дейсіз? Әлбетте, жекеменшік бау-бақша ұстайтын азаматтар қалаған жағынан кез келген сұрыпты алма көшетін әкеліп, отырғызып жатыр, содан тарап жатыр. Бұл алма мен алмұртқа, әсіресе апорт сортына зиянды, – дейді Керейдин Жақсылықұлы.Мамандардың айтуынша, әрбір қазақстандық тұтыну нормасы бойынша орта есеппен жылына 15 келі алма жеуі керек. Ал әзірге әр Қазақстан тұрғыны орташа есеппен жылына 10 келі алма жейді. Жеткіліксіз. Жоғарыда айтқандай, ірі супермаркеттер шаруалардан өнімді тікелей сатып алса, жұрт қалаған алмасын қалаған бағада алар ма еді. Түйін:
Ауыл шаруашылығы министрлігі 4 жыл ішінде шетелден импортталатын ауыл шаруашылығы өнімдерін отандық өнімге алмастыруды жоспарлап отыр. Өзгенің қаңсығы таңсық болмасын десек, алдымен ұсақталған бақтарды біріктіріп, қажетті техникамен жабдықталған, интенсивті, жүйелі бақ құрған жөн.
Эльмира ЖАҚСЫБАЙҚЫЗЫ