Ақшалай алыс-беріс
Алдымен соңғы төрт жылдағы ақша айналымының ахуалына тоқталсақ. Келім-кетім көлемі жағынан айырмашылық аз болған кез 2016 жыл екен. Ол кезде Қазақстаннан 238 млрд теңге кетіп, 161,1 млрд теңге келген. Яғни, екеуара айырмашылығы 76,9 млрд теңгеге тең екенін көріп отырмыз. Араға бір жыл салып айырмашылық 106,6 млрд теңгеге теңесті. 2017 жылы шетелге – 298 млрд теңге, Қазақстанға – 191,4 млрд теңге. Жыл өткен сайын бұл шама өсіп келе жатқанын байқаған боларсыз. 2018 жылы 380,1 млрд теңгеміз кетіп, орнына 220,5 млрд теңгеміз қайтқан. Бір жылдан кейін Қазақстаннан кеткен қаржы 408,3 млрд теңге болса, келгені – 232,5 млрд теңге. Айырмашылық 175,8 млрд теңгеге тең. Динамиканың «көкесі» биыл болған сияқты. Қаңтар-тамыз аралығының өзінде 459 млрд теңгеміз сыртқа шығып кеткен. Өзге елден кіргені бар болғаны 178 млрд теңге ғана. Әлбетте, жыл аяқталғанша бұл көрсеткіште өзгеріс болады. Дегенмен 2020 жылдың 8 айындағы шаманың өзі біршама ойландырады. Енді қалған айларда шыққан ізден гөрі кіргені көбеймесе, жағдай тіпті қиындауы мүмкін. Себебі қазіргі көрсеткіш бойынша айырмашылық бұрын-соңды болмаған рекордтық сомаға теңесті – 281 млрд теңге. Бұл дегеніміз – елге келген ақшаның 23,4 пайызға қысқарғанын білдіреді.Көп қаржы Ресейге кеткен
Ал енді өзге елдің қазынасын «байытқан» сомаларға келсек. Шетелге кеткен қаражаттың басым бөлігі Ресейге аударылғаны белгілі болып отыр. Нақтырақ айтқанда, 127,2 млрд теңге кеткен. Бірақ былтырғы шамамен салыстырғанда бұл 5,5 пайызға аз. Яғни, өткен жылы Ресейге 134,5 млрд теңге аударылған болатын. Дегенмен жылдың әлі аяқталмағанын ескерсек, алда теңесуі де әбден мүмкін. Бұдан кейінгі орында Қырғызстан тұр. Айырқалпақты ағайынмен арадағы ақшалай алыс-берісте биыл өзгеріс бар. Себебі былтыр бір жылда 52 млрд теңге жіберген болсақ, осы жылдың сегіз айының өзінде 100 млрд теңгеге жетер-жетпес, яғни 96,4 млрд теңге жіберіппіз. Шамамен екі еседей өсіпті. Өзбекстанға былтыр 88,5 млрд теңге жіберсек, биыл ол шама 95,2 млрд теңгені көрсетіп тұр. Түркияға жіберген қаражат едәуір өскенін байқауға болады. Себебі жыл басталғалы 74,7 млрд теңге жолдаппыз. 2019 жылдың қорытындысы бұдан аз, 55,1 млрд теңге болған. Қытайға жіберген қаражаттың өткен жылғы шамасы 22,1 млрд теңге болса, қазіргі көрсеткіш 16,9 млрд теңге болып отыр. Бәлкім, жыл соңына дейін теңесіп қалуы да мүмкін. Әзербайжанға кеткен қаражат көлемі бұрынғы қалпынан сәл ұлғайды десек болады. Биыл 9 млрд теңге болса, былтыр – 8,7 млрд теңге. Тәжікстанға 2019 жылы 8,7 млрд теңге аударып, осы жылы 7,1 млрд теңге жіберген екенбіз. Ондыққа кіретін елдер қатарында Украина (биыл 5,2 млрд теңге болса, былтыр – 7,2 млрд теңге) мен Грузия (биыл 4,8 млрд теңге болса, былтыр – 6 млрд теңге) бар.Қай елден қанша қаражат келді?
Келесі кезекте шетелден келген қаражатқа тоқталсақ. Бұл жерде де Ресей көш бастап тұр. Халықаралық ақша аударымдары арқылы Ресейден биыл 5,1 млрд теңге келген. Бірақ былтырғымен салыстырғанда бұл көрсеткіш екі еседей азайған. Ал Оңтүстік Кореядан 34,3 млрд теңге келген. 2019 жылы – 43,9 млрд теңге. Үштікті Қырғызстан тұйықтап тұр. Жыл басынан бері 20,9 млрд теңге келген. Былтырғыдан (18,1 млрд теңге) сәл жоғары. 2020 жылдың қаңтар-тамызы аралығында Қазақстанға келген қаражаттың өзге елдердегі шамасына да тоқталсақ, АҚШ (13,8 млрд теңге), Германия (9,7 млрд теңге) және Түркия (5,3 млрд теңге). «Береген қолым алаған» демекші, елдер арасындағы ақша айналымындағы айырмашылықтарды да айта кетсек. Ең көзге көрінетін айырма Түркиямен арада екен. Бұл елге кеткен ақша келгенінен қарағанда 14,1 есе көп. Өзбекстанға кеткені – 5,3 есе, Қырғызстанға 4,6 есе көп кетіпті. Ал Ресейге кеткен көлем келгенінен 2,5 есе көп. Ал қаражатты жіберу әдістері бойынша бірінші орында «Золотая корона» ақша аударымы тұр. Бұл жүйе арқылы 373,2 млрд теңге аударылған. Ізін ала бере 34 млрд теңгемен Western Union, 20,4 млрд теңгемен Contact тұрғаны белгілі болып отыр. Сол сияқты шетелден Қазақстанға келген қаражаттың басым бөлігі «Золотая Корона» (82,6 млрд теңге), Western Union (47,3 млрд теңге) және MoneyGram (22,3 млрд теңге) арқылы түсіпті.Сарапшылар не дейді?
Бұған қатысты қазақстандық сарапшылардың пікірі қандай екенін сұрастырдық. Экономист Сапарбай Жұбаев шетелге жеке азаматтардың қаражаты кеткенінен қорқудың қажеті жоқ деп отыр. «Бұл қандай қаражат десек, мысалы Өзбекстан, Қырғызстаннан келгендер бізде жұмыс істеп, үйіне ақша жібереді. Яғни, бұл еліміздің шетел жұмысшыларын қызықтыратынын, экономикамыздың тұрақты екенін көрсетеді. Одан бөлек, шетелде оқитындарға да ата-аналары жиі ақша салып тұрады. Бұл – тағы бір құрам. Ал енді бізге келетін ақшаны айтсақ, отандастарымыз Оңтүстік Корея, Түркияға жұмыс істеуге барады. Сөйтіп, туыстарына ақша салады. Осы сынды себептерді айтуға болады. Жалпы алғанда, айырбастау курсына, инфляцияға әсер етпейді. Әрі бұл үрдіс дамыған елдерге тән», – дейді сарапшы. Экономист Бауыржан Ысқақ та алдыңғы пікірге қосылады. «Бұл тенденцияға байланысты Ұлттық банк араласа алмайды», – дейді. «Жыл сайын Қазақстаннан шығатын қаражат пен келетін қаражаттың айырмашылығы үлкейіп жатқаны белгілі. Бұл бірінші кезекте, біздегі өндірістік күштердің жоқ болуына байланысты. Яғни, адамдарды өзімізде жұмыс_пен қамтамасыз ете алмай отырғанымыздың әсерінен. Мұның негізі инфляцияға тікелей қатысы жоқ. Тек баланс сақтау үшін өзімізде шығарылатын өнімдер көлемін арттыру қажет. Ұлттық банк жеке тұлғаларға қаражатты сыртқа шығармауға тыйым сала алмайды. Өйткені халықаралық қаржылық қатынастармен реттеледі. Жеке тұлға қанша қаржыны қайда жіберсе де өзі біледі. Бәріне төтеп беру үшін өндірісті дамыту керек. Басқаша шектеу қою арқылы шешілмейді», – дейді экономист.
Пандемияның әлемдік ақша аударымына әсері
Дүниежүзілік банктің болжамы болса, мынадай. Пандемиядан туған экономикалық дағдарыстың салдарынан 2020 жылғы жалпыәлемдік ақша аударымы күрт төмендейді. Сарапшылар шамамен 20 пайыздай қысқарады деп отыр. Бұған басты себеп – еңбек мигранттары жалақысының төмендеуі мен олардың жұмыстан қысқаруы. Себебі экономикалық кризис кезінде табысынан айырылатындардың дені – мигранттар. Орта және төмен табысты елдердегі ақша аударымы көлемі 19,7 пайызға азайып, 445 млрд доллар болуы мүмкін деген болжам жасалды. Десек те, 2021 жылы жағдай жақсаруы мүмкін деседі. Тіпті, ақша аударымы 5,6 пайызға ұлғайып, 470 млрд доллар болуы әбден мүмкін. Нақты айту тағы қиын. Өйткені коронавирус пандемиясының қашанға дейін созылары белгісіз. Көпшілік күтпеген оқиғалардың куәгері болып жатқанымызды ескерсек, бір жыл тұрмақ, бір айдың өзіне қатысты болжам жасау қиынға соғып отыр. Мысалы, бұрын ақша аударымдарына қатысты ахуалда мынадай көрініс бар-тын: бағыттаушы елдерде жағдай қиындап, дағдарысты бастан өткеріп жатқанда жұмысшылар үйіне керісінше қомақты қаражат жіберетін. Бірақ бұл жолы бәрі басқаша. Күллі әлемді шарпыған пандемия ондай мүмкіндікті азайтып тастады. 2019 жылы Еуропа мен Орталық Азия елдеріне жасалған ақша аударымдары өсіп, 65 млрд долларды құраған. Дүниежүзілік банктің есебіне сүйенсек, ақша аударымдары арқылы қалтасын қомпайтудан бас бәйге Украинада болған. Жаңа рекорд тіркеліп, 16 млрд долларға жуықтаған. Пандемия мен мұнай бағасының төмендеуіне байланысты биыл ақша аударымдары 28 пайызға азаюы бек мүмкін.Жадыра АҚҚАЙЫР