«Әйел бір қолымен бесік тербетсе, екінші қолымен ел билейді». Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің төртінші отырысында Қасым-Жомарт Тоқаев осылай деді. Президент ұлттық компанияларда басшы әйелдердің үлесін 30 пайызға дейін арттыруды ұсынды. Бұған дейін депутаттар «Сайлау» және «Саяси партиялар» туралы заң жобаларын мақұлдаған. Құжат бойынша партиялар Парламентке кандидат жасақтағанда әйелдер мен жастарға ең кемі 30 пайыз квота беруге тиіс.
Алдымен Президенттің соңғы мәлімдемесіне ой жүгіртейік. Қазіргі таңда ұлттық экономикадағы әйелдер үлесі 50 пайыздан асады. Яғни, шағын және орта кәсіппен айналысатын азаматтардың тең жартысы қыз-келіншектер деген сөз. Сарапшылардың пікірінше, еңбек нарығында нәзік жандылардың көбейгені ЖІӨ-ні өсіріп, экономиканы әртараптандыруға септеседі. Қазақстанның іскер әйелдері қауымдастығының басшысы Раушан Сәрсембаеваның айтуынша, бүгінде ұлттық компаниялардың директорлар кеңесіне кіретін басшылардың 5-7 пайызы әйелдер екен. Норвегияда бұл көрсеткіш – 41 пайыз, Францияда – 37 пайыз, Швецияда – 33 пайыз. Демек, еуропалықтар бірдеңе біледі. Алайда кейбір сарапшылар бизнестің табиғи процесіне бұлай араласу еңбек өнімділігін төмендетеді деп санайды. Өйткені өте білікті ер адам гендерлік квотаның кесірінен ғана шетке ысырылуы мүмкін. Дамыған елдерде директорлар кеңесінің (немесе бақылау кеңесінің) құрамына әйелдерді қосуға міндеттейтін арнайы нормалар бар. Мысалы, АҚШ-тың Калифорния штаты компанияның топ-менеджментінде кемінде бір әйел болуы керек деп шарт қойған. Шарт орындалмаса, қор биржалары компанияны жария листингтерге қатыстырмайды. Биыл 22 сәуірде Мәжіліс «Сайлау» және «Саяси партиялар» туралы конституциялық заңға өзгеріс пен толықтыру енгізу туралы заң жобаларын мақұлдады. Құжатқа сәйкес, партиялар үміткер жасақтау барысында әйелдер мен жастарға 30 пайыз квота бөлуге міндетті. Бірақ әйелдер мен жастарды бірге қосқанда 30 пайыз ба, әлде әрқайсысы отыз пайыздан болуы керек пе, ол жағы әлі бәймәлім. Жалпы, мұндай партиялық квота көп жерде бөлінген. Мәселен, Германияда 50 пайыздық квота енгізілген. Швеция да сондай тәжірибе қолданады. Дүниежүзі парламентаралық ұйымының (IPU) дерегіне сүйенсек, парламентінде әйелдер басым мемлекет – Руанда. Африка құрлығының қақ ортасында орналасқан елде депутаттардың 61 пайызы – нәзік жандылар. Кубада – 53 пайыз, Боливияда – 53 пайыз, Францияда – 39 пайыз, Ұлыбританияда – 34 пайыз, Өзбекстанда – 25 пайыз, Түркіменстанда – 31 пайыз, АҚШ пен Қырғыз Республикасында – 23 пайыздан. Қазақстанда бұл көрсеткіш 22 пайызға жетеғабыл. «Саясаттағы әйел» жаһандық индексінде еліміз 149 елдің ішінде 94-орында тұр. Қасым-Жомарт Тоқаевтың сөзінше, мемлекеттік қызметкерлер мен әлеуметтік қызметкерлердің 55 пайыздан астамы – әйелдер. Судьялар корпусының 47 пайызы нәзік жандыларға тиесілі. Биыл ел тарихында тұңғыш рет әйел адам облыс басшысы атанды. Сондай-ақ Қазақстан билігінде белгілі бір лаузымдарға, мысалы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі қызметіне көбінесе әйелдер тағайындалады.
Іскер әйелдер қауымдастығы таратқан мәліметке сенсек, елдегі қыз-келіншектердің көбі денсаулық сақтау, білім беру, қоғамдық тамақтандыру, мәдениет және қаржы саласында жұмыс істейді. Жоғары немесе арнайы оқу орындарын бітірген әйелдер саны ерлерді басып озған.
Дегенмен Қазақстандағы заң шығарушы, атқарушы және сот жүйесі құрылымын бажайлап зерттесек, белгілі бір жетістіктерге қарамастан, әйелдер әзірге биліктің тек орташа немесе төменгі буынында шоғырланғанын байқаймыз. Біреулер мұның себебін гендерлік теңсіздіктен, біреулер демократияның әлсіздігінен, енді біреулер шығыс менталитетінен көреді. Қоғамда еңбекақыны алалап төлеу мәселесі әлі шешілмеген. Статистика комитетінің ақпаратына жүгінсек, әйелдердің орташа айлық жалақысы ерлер жалақысының 70 пайызындай ғана.
Психологтардың пікірінше, қыз-келіншектер қиындыққа төзімді, дипломат, ісіне адал келеді екен. Олар күмәнді мәмілеге, көзсіз тәуекелге бармайды, тұрақтылықты жанжалдан жоғары қояды, билігін теріс мақсатқа пайдаланбайды, әлеуметтік шиеленісті тез реттейді. Мысалы, көрші Қырғыз Республикасында Құрманбек Бакиев тақтан тайған соң уақытша президент қызметін атқарған Роза Отынбаева биліктегі конфликтіні тоқтатып, өз еркімен қызметтен кетті.
Дүниені дүрбелеңге түсірген коронавирус пандемиясы да әйелдердің іскерлігін айқын аңғартты. Әйел басқаратын мемлекеттер індетті оңай еңсеріп, тез жеңді. Мысалы, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы Жаңа Зеландияның премьер-министрі Джакинда Ардернді вирусты дер кезінде тоқтатқаны үшін жоғары бағалады. Жаңа Зеландия жаздың басында-ақ эпидемияға байланысты барлық шектеуді алып тастады.
Әрине, бала күтіміндегі әйелдер көп жағдайда қоғамдық қызметінен қол үзіп жатады. Бұл оның кәсіби жағынан өсіп-өрлеуіне кесірін тигізеді. Сондықтан отбасылы келіншектер не бала бағып, ошақ жайғауды, не мансап жолын таңдауға мәжбүр.
«БҰҰ-Әйелдер» ұйымының Орталық Азиядағы өкілі Илейн Конкиевичтің мәліметіне жүгінсек, Қазақстан гендерлік тең құқықтық бойынша жаһандану рейтингінде 135 елдің арасында 31-орында тұр.
Ерлер мен әйелдер арасындағы теңсіздік есте жоқ ерте дәуірден бар. Хауа ана Адам атаның қабырғасынан жаралыпты деген мысалдың өзі нәзік жандыларды біртүрлі кемсітетін сияқты. Шығыс халықтарының түсінігінде әйел еркектен бір саты төмен тұруға тиіс. Бірақ қазір заман басқа, заң басқа. 2000 жылы БҰҰ-ның мыңжылдық декларациясы қабылданған. Құжаттағы 8 мақсаттың бірі – гендерлік саясатты қолдау. Содан бері әлемде қыз-келіншектердің билікке араласып, маңызды мәселелерді шешуіне барынша жағдай жасалып жатыр.
Еркебұлан НҰРЕКЕШ