Тұл жетім қалғандардың баспаналы болуы жыл өткен сайын қиындап барады. Заң бойынша, бірінші кезекте үйлі болуы тиіс азаматтар әлі күнге дейін барар жер, басар таусыз жүр. Заңға енгізілген өзгерістер бойынша, енді жетімдер үйді сатып алу құқығымен жалға ала алмайтын болды. Бұған наразылық білдірген олар басына баспана берілгенін қалап отыр. Тіпті, үйсіз-күйсіз, ата-анасыз қалғандардың ішінде өз-өзіне қол жұмсағандар да бар екен.
Руслан Тұрысбековтің үй кезегіне тұрғанына бес жылға жуықтады. Жеті жасында әке-шешесінен айырылған ол нағашы әжесінің қолында өскен. Бүгінде отыздан асқан азамат жеке бизнесін дөңгелетіп отыр. Жетім балалардың құқығын қорғау мақсатында «Не молчи Сирота» қоғамдық қорын ашқан. Енді өзінің де, өзі секілді жетімдердің де баспаналы болғанын қалайды. «2015 жылдың 26 қарашасында кезекке тұрдым. Осы уақытқа дейін Нұр-Сұлтан қаласы әкімдігіне 46 рет хат жолдағам. Бірақ бәріне келген хаттың жауабы «үй кезегі келгенде беріледі, күтіңіз» деген болды. Министрліктер болса, «Нұрлы жер» бағдарламасымен ғана жұмыс істеп жатыр. Яғни, бізге сатып алу құқығынсыз ғана үй беріледі дейді. Ал кезекке тұрған кезде, сатып алу құқығымен тұрғанбыз. Енді тек жалға ала алатынымыз әділетсіздік деп ойлаймын», – дейді Руслан. Былтырға дейін жетімдерге сатып алу құқығымен жалға алынатын үйлер беріліп келді. Ал қазір олай емес. Заң бойынша, берілетін баспананың кемі 20 пайызы жетім балалар категориясына арналған. Мысалы, 100 пәтер болса, оның 20-сы жетімдерге беріледі. Ал қалған 80 пәтер кезекке тұрғандар арасында бөлінеді. Ал заңдағы өзгерістерге қатысты елордадағы «Тұрғын үй қоры» КММ директоры Нұрсұлу Қожахметова былай деп отыр: «Сатып алу құқығымен жалға берілетін үйлер биыл да, былтыр да болған жоқ. Кезектің басында тұрғандарға мұндай нұсқа ұнамай отыр. «Одан бізге пайда жоқ» дейді. Бұдан қорқудың қажеті жоқ. Ол жерде қанша тұрғысы келсе, сонша тұра береді». Қазақстанда бүгінде үй кезегінде тұрған 62 мыңға жуық жетім тіркелген. Оның 2 737-сі Нұр-Сұлтанда тұрады. Бізде бар деректер бойынша, 2018 жылы ресми хат арқылы – 35, 2019 жылы 127 пәтер берілген. Бұлардың бәрі – сатып алу құқығынсыз жалға берілетін үйлер. «Не молчи Сирота» қоғамдық қорының жетекшісі мынадай деректерді қоса келтірді. Осы уақытқа дейін өз үйінің кезегін күткеннен шаршап, өмірдің қиындығына төзе алмай өз-өзіне қол жұмсағандар да бар екен. «Жетімдер үйінен шыққан бір қыз өзін атып тастады. Енді бірі балалар үйінен шыққан соң өзін ешкімге керек емес сезініп, көпқабатты үйден секіріп кеткен. Тағы бір жағдайда бала инфаркт алып, жүрегі тоқтап қалған. Осы балалардың бәрі 2019 жылы қайтыс болса да, үй кезегінде әлі тұр. Инвентаризация жасалмаған. Жергілікті атқарушы орган жұмысын дұрыс істемей отыр», – дейді Тұрысбеков.
Жалпы алғанда, мемлекет не ұсынады? Тұрғын үйге мұқтаж жандар есебінде тұрғандарға сатып алу құқығынсыз тұрғын үй беріледі. Бірақ бұл ретте кезектің дұрыс сақталмай жатқанын әрі бірнеше жылдан бері үй ала алмай жүргенін айтып шағымданушылар көп. Одан бөлек, ипотекалық бағдарламаларға қатысуға болады-мыс. Яғни, «7-20-25», «Жас отбасы», «Өз үйім», «Баспана-хит», «Орда» және т.б. Бұл жердегі парадокс сол – аталған бағдарламалармен жетімдер тұрмақ, ата-анасының қолдауы бар, жұмыс істейтін азаматтардың өзі үй ала алмай әлек болып жүр. Мұны неліктен ескермегені белгісіз. Әйтсе де, Білім және ғылым министрі жетім балаларды жұмыспен қамтуға қатысты квоталар бөлінгенін айтып отыр. Одан бөлек, «Еңбек» мемлекеттік бағдарламасы арқылы жұмысқа орналасып, күн көруге болатын нұсқа бар. Дегенмен ол жұмысқа орналасқанның өзінде артында тірегі жоқ жандардың қарызға батып, кредит алуы — үлкен тәуекел. Әрі қарыз алушыға ғана емес, қарыз берушіге де.
Қостанайдағы жетім балаларға арналған №2 мектеп-интернатында тәрбиеленген Мұхтар Нұрқанов та – үй алуды аңсайтындардың бірі. 1988 жылы дүниеге келген ол 1996-2004 жылдар аралығында балалар үйінде тұрған. Кейіннен Жасөспірімдер үйіне ауысқан. Ол жерде кәсіптік білім алған. «Балалық шағым оңай болған жоқ. Әкем алты жасымда көлік апатына түсіп, қайтыс болды. Анам болса, араққа салынып, артынша ата-ана құқығынан айырылды. Тағдырым солай болды екен деп жаман жолға түспедім. Адал нанымды тауып отырмын. Қазір жол қызметкерімін. Арманым — баспаналы болу. Осы күнге дейін пәтер жалдап келемін. «Қожайын қашан пәтер ақысын көтерер екен, қуып жібермес пе екен?» деп отырамын. Жалақым — 65 мың теңге. Оның 20 мыңын жалдайтын пәтеріме беремін. Тамаққа тағы 20 мың кетеді. Ал киім, жол жүріс, басқа да қажеттіліктеріме бар болғаны 25 мың теңге қалады. 2011 жылдан бері үй кезегінде тұрмын. Басында 3 169-кезекте болғам. Қазір 387-орындамын. Жасым болса 32-де. Үйленіп, үй болу керек. Ал ол үшін ертеңге деген сенімділік қажет. Заңды жолмен үй алғым келеді», – дейді Мұхтар мұңын айтып.
Негізі, еліміздегі жетім балалар санына қатысты статистика нақты болмауы мүмкін. Себебі балалар үйінде өскендерден бөлек, ата-әженің қолында қалғандар да бар. Олардың ішінде кейбірі әлі күнге дейін құжат жүзінде бұл категорияда жоқ.
Әлеуметтік бейімделу машықтары болмағандықтан, балалар үйінің тәрбиеленушілері түлеп ұшқан соң қайда барарын, не істерін білмей қалады. Сөйтіп, кей жағдайда криминал ортаға тап болуы да ғажап емес. 2017 жылы «Қайсар» қоғамдық қоры жасаған зерттеудің нәтижесінде үйі мен жұмысы жоқ жетім балалар адам саудасы мен құлдыққа қатысты қылмыс құрбаны болуы ықтимал екені белгілі болған. Бұдан шығатын қорытынды: жетімді жылатпағанның пайдасы күллі қоғамға тиеді.
Жадыра АҚҚАЙЫР