Жуырда дүниежүзілік экономикалық форум Жаһандық бәсекеге қабілеттілік (ЖБҚ) индексі бойынша рейтингті жариялады. Қазақстан өткен жылмен салыстырғанда, 4 сатыға жоғарылаған. Былтыр осы рейтингте 59-орында болса, биыл 55-сатыға көтерілген. Бұл еліміздің жаһандық бәсекеге қабілеттілігі едәуір жақсарды дегенді білдіре ме? Қандай көрсеткіштер бойынша ілгеріледік? Рейтингте көш бастап тұрған мемлекеттер қайсы? Cтратегиялық бастамалар орталығы осы сұрақтардың жауабын іздеп көрген еді.
Биыл рейтингте 141 елдің, яғни әлем халқының 94 пайызының жағдайы сарапталған. Өткен жылы қатысушы мемлекеттің саны 140 болды. Бұдан басқа, аталған елдердің өндірістік жиынтық көлемі әлемдік ІЖӨ-нің 98 пайызын құрайды. Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексінің жаңа әдістемесіне сәйкес, 103 көрсеткіш бойынша баға берілген. Әйтсе де, бағамдап қараған жан осы рейтингте үздік 30-дыққа кіретін елдердің өзгере қоймағанын аңғарады. Олар жай ғана бір-бірімен орын алмастырған. Тек үздік отыздықтан Чехияны ысырып шығарып, оның орнына жайғасқан Италияны ерекше атап өтуге болады. Биыл алғашқы бестікке Сингапур, АҚШ, Гонконг, Нидерланды және Швейцария кіріп отыр. Қазақстан ЖБҚ рейтингінде 55-орынға тұрақтағанын айттық. Бір жылдың ішінде төрт орынға алға жылжу – тамаша көрсеткіш. Біз Түркия, Оңтүстік Африка республикасы, Бразилия, Хорватия, Сербия және Грекияның алдына шықтық. ТМД елдерінде алдымызда 43-орынды иемденген тек қана Ресей бар.
Қалай дегенде де бұл рейтингтің орны бөлек. Осы рейтингке ел Үкіметі аса зор мән беріп, алдыңғы қатардан көрінуге барынша күш салып келеді. Кезінде бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіруге бастама көтерілді. Сосын 30-дыққа кіру жайлы алдымызға мақсат қойдық. Міне, алға қойған мақсатымызға жету жолында осы рейтингтің тікелей қатысы бар. Биылғы көрсеткішке қарап ел Үкіметі бекерге осы рейтингте алдыңғы қатардан көрінуге бел бумағанын аңғаруға болады.
Иә, дамыған 30 мемлекеттің қатарына кіру туралы ой бүгін ғана айтылып отырған жоқ. 2014 жылы мемлекет басшысы бекіткен «Қазақстанның әлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына кіруі жөніндегі тұжырымдама» – бұған дәлел. Тұжырымдама еліміздің ағымдағы жағдайын талдауды, ұзақмерзімді жаһандық трендтердің, сын-қатерлер мен мүмкіндіктер сипаттамасын, елдің 2050 жылғы пайымын, стратегиялық даму бағыттарын қамтиды.
«Бәсекеге қабілеттіліктің 12 факторынан 5 фактор бойынша жақсару, 4 факторда төмендеу, ал қалған 3 фактор бойынша өзгеріс жоқ. 103 индикатор бойынша 33 индикаторда жақсару, 49 индикатор бойынша төмендеу және 21 индикатор өзгермеген. Атап айтар болсақ, «Еңбек нарығы» факторы бойынша 25-орынға шығып, 5 сатыға алға жылжыдық. «Бизнес қарқындылығы» – 35-тен екі сатыға алға жылжыған. Әрине, бірден төрт сатыға алға жылжу мақтанарлықтай-ақ жағдай, бірақ арқаны кеңге салуға болмайды. Өйткені осы рейтингте соңғы үш жылда еліміздің осал тұсы болып келген «Қаржы жүйесі» (104-саты), «Халық денсаулығы» (95-саты), «Инновациялық потенциал» (95-саты) факторлары әлі де солай болып тұр. Соңғы 3-4 жылда осы факторлардан өте төмен көрсеткішке ие болып отырмыз. Бұл Үкіметтің баса назар аударатын салалары деп есептеймін» дейді Стратегиялық бастамалар орталығының жобалар жөніндегі директоры Бақытжан Сәркеев. Ол рейтингте «Қаржы жүйесі» неліктен төмен орын алып отырғанына да тоқталды. Сарапшының пайымдауынша, ол экономиканы несиелеу көлемінің (бұл ішкі жалпы өнімнің 33,5 пайызын ғана құрап отыр) төмендігімен, жұмыс істемейтін несие үлесінің жоғарылығымен және сақтандыру нарығының дамымауымен байланысты. Бұдан басқа, кәсіпорын жетекшілерінің сауалнамаға берген жауабына қарағанда, елімізде шағын және орта кәсіпорындардың қаржы ресурсы (рейтингте 87-орын) мен венчурлік капиталға (89-орын) қолжетімділігі шектеулі күйінде қалып отыр. Ал банктерге деген сенімділік те төмен (121-орын) деңгейде. «Денсаулық» факторы бойынша бізде орташа ұзақ жасау мөлшері – 62 жас. Дамыған елдерде бұл көрсеткіш орташа 70 жастан жоғары. Инновациялық потенциал, кластерлік жүйенің дамуына да көңіл көншімейді. Әрине, бұл тұжырымдарға қарап, «тым артта қалып келе жатыр екенбіз» деп ой қорытуға болмайды. Рейтингімізді арттыруға мүмкіндіктер баршылық. Бұл рейтингтің ұтымдылығы елдің тек макроэкономикалық жағдайына ғана емес, денсаулық сақтау, білім жүйесін де бағалайды. Білім саласының өзіне терең бойлап, олар қаншалықты нарық сұранысына сай білікті маман дайындап жатқанына да мән береді. Рейтинг инновациялық потенциалға, тауар нарығына, бәсекелестік деңгейіне, институт жағдайына, тағы басқа да көптеген факторларға баға береді. Егер үздік 30-дықтың қатарына кіруді алдымызға шындап мақсат етіп қойсақ, онда біздің өмір салтымыздың барлық қырынан өте сапалы болуын қадағалауға тиіспіз. Ол үшін экономикалық реформаларға терең бойлауымыз қажет. Адамдардың ұзақ та бақытты өмір сүруі үшін бизнестің, инновацияның, адами капиталдың дамуына барлық жағдай жасауымыз керек.
«Факторлардың ішінде «Еңбек нарығы» бойынша көрсеткішіміз жақсы. Бұл – жұмыс берушілерге жақсы жағдай жасап отырғанымыздың дәлелі. Дегенмен бұл факторды екі қырынан алып қарауға болады. Әрине, жұмыс берушілер үшін жағдай жасалғаны құптарлық, бірақ бұл фактордың ішінде «Жұмысшылар құқығы» деген де көрсеткіш бар. Міне, осы жұмысшылар құқығы жөнінен біз 93-орындамыз. Жұмысшылар құқығы сақталмайтынының көрсеткіші – осы. Көрсеткіш қоғамда жұмыс берушінің жұмысшыларға әділетсіз қарым-қатынасының бар екенін білдіреді. Бұл, әсіресе шетелдіктердің қатысы бар компанияларға байланысты. Сондай-ақ «Бизнестің қарқындылығы» факторы бойынша көрсеткішіміз жақсы. Бұл – мемлекеттің бизнесті қолдауының нәтижесі. Соңғы жылдары бұл салада аз жұмыс істеліп жатқан жоқ. Бізде бизнес ашуға жақсы жағдай жасалған, көпшілік арасында кәсіпкерлікпен айналысуға деген құлшыныс басым. Мұның бәрі оң қыры болып саналады. Сосын «Ақпараттық-коммуникациялық технология» факторы бойынша 44-орындамыз. Бұл өте жоғары көрсеткіш. Біз өте жақсы көрсеткішке ие «Акционерлер құқығы» факторы бар. Бұл факторда жақсы нәтижеге қол жеткізуіміз Doing Business бойынша кезінде акционерлер құқы жөніндегі заңға өзгерістер енгізіп, олардың елімізде жұмыс істеуіне мейлінше барлық жағдай жасалған. Бір айта кетерлігі, мұнда акционердің қамын көбірек ойлап, оларға жағдай жасалған да, бірақ бұл жерде басқа ескерілмей қалған нәрселер көп. Ал біз бәрін де ойлауымыз керек. Біздің меңзеп отырғанымыз жұмысшыларға және минитарлық акционерлерге жағдай жасау жайы, – дейді Бақытжан Сәркеев.
Қазақстан өзге мемлекеттерді жекелеген индикатор есебінен ғана емес, жалпы рейтинг бойынша да басып озып отыр. 2019 жылы төрт мемлекетті артта қалдырғанын айттық. Осы рейтинг арқылы еліміздің макроэкономикалық көрсеткішін білуге болады. Рейтингте білім, денсаулық сақтау, тауарлар нарығы, қаржы жүйесі және инновацияларды дамыту саласына да баға беріледі. Сондықтан аталған рейтингтің дүниежүзі бойынша салмағы аса зор. 1979 жылдан бері бүкіләлемдік экономикалық форум Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексін анықтап келеді. Қырықжылдық тарихы бар рейтингте 2015 жылы 42-орынды иемденгенімізді ескерсек, алдағы уақытта да алға қарай жылжуымызға мүмкіндік бар деп үміттенуге әбден болады. Ол үшін осал тұстарымызды анықтап, әлі де ширай түсуге тиіспіз.