2025 жылға дейін еліміз латын әліпбиіне көшуі тиіс. Елбасының бұл жөнінде мамандарға берген арнайы тапсырмасы да бар. 2025 жыл да қыр астында. Әне-міне дегенше, зулап уақыт өте шығатыны белгілі. Ал біз әлі күнге латын әліпбиі дегенде бір шешімге тоқтай алмай келеміз. Неге?
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің Twitter парақшасында: «Әліпбиді латын қарпіне көшіру туралы тарихи шешімнің қабылданғанына екі жылға жуықтады. Бірақ қарпімізде әлі де олқылықтар бар. Тіл мамандары жаңа әліпбиді жетілдіруі керек. Мәдениет және спорт министрі А.Райымқұловаға тиісті тапсырма бердім. Алдымызда ауқымды жұмыс тұр» деген еді.
Президент тапсырмасына орай, тіл мамандары латын әліпбиінің бұған дейінгі нұсқасына тағы да төрт таңбаны қосып отыр. Тіл білімі институты ұсынған бұл жоба – латын әліпбиінің соңғы нұсқасы емес. Оған қосымша, Ш.Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығының да ұсынар жобасы бар. Одан бөлек, латын әліпбиінің жүздеген нұсқасы ұсынылды. Олардың арасында әуесқойлар, тіл мамандары, Тіл білімі институты бар. Бұл – бір жағынан жақсы тенденция. Әрі азаматтық қоғамның көрінісі. Бірақ мұндай жобаның көп болуы нақты сапаға әсер ете алды ма? Мәселе – осында.
31 қазан күні Мәдениет және спорт министрі Ақтоты Райымқұлова латын әліпбиіне байланысты нақты жоба ұсынып жүрген мамандармен кездескен еді. Кездесуде «Байлатын» жобасын жасаған жігіттер де, арнайы латын әліпбиі нұсқасын әзірлеген математик те болды. Министр екі тараптың ұсынысын, талап-тілегін тыңдаған еді. Әрине, жобаның көп болғаны дұрыс. Көптің ішінен біреуі жеке-дара шығары анық. Көпшілік те өзіне ыңғайлы нұсқаны бекіткенін қалап отыр. Алайда ең өкініштісі, бүгінгі латын әліпбиінің халі – шаян шөлге, шортан көлге, аққу көкке тартып тұр. Ортақ бір шешім жоқ. Әрқайсысы өз нұсқасын дұрыс санайды. Кездесуге қатысқан жазушы Арман Әлменбеттің айтуынша, Тіл білімі институты мен «Тіл-Қазынаның» да жобасы көңілден шығып тұрған жоқ.
«Байлатын» деген нұсқа бар. Арман Байқадамов деген азаматтың фамилиясына қарай атын солай қойған болуы керек. Арман – кәсіпкер жігіт, ал әліпби жасау ісінде оның қасында бірнеше жігіт бар. Бұлар әліпбиді әлеуметтік желі арқылы жарнамалауды ерте бастап кетті. Олардың ұсынатыны – ағылшын тілінде бар 26 әріптен шықпайық, к - c, қ - k, ғ - q, ә мен а - a, ұ мен ү - u болсын, қайсы не екенін транскрипция арқылы берейік дейді.
Институт пен «Тіл-Қазынаның» ұсынысы өзіме ұнамайды. Ұнамайтын себебі екеуінің ноқат, нүкте, қос нүкте, сызықтары көп. Түріктің әліпбиін алмай-ақ, болашақта түрік те, басқалар да біздің әліпбиді алатын болса деп ойлаймын. Бірақ институт пен «Тіл-Қазынаның» ендігі ұсынатын әліпбилері алдыңғы қателерді түзесе, онда жоқ дегенде әйтеуір бір дыбыс – бір таңба принципі бойынша әліпби жасалады ғой деп үміттенемін.
Ал Қуантқан Вановтың ұсынысы – бәріне тосын. Бұны қабылдау үшін үлкен батылдық керек. Бұл кісінің принципі бойынша, 1994 жылы қабылданған әлемдік фонетикалық әліпбиге сүйенуге болады екен. Яғни, сол жылы адам баласының аузынан шығатын барлық дыбыстың таңбасы жасалған көрінеді (бәрі интернетте тұр). Математик министрмен кездесуде бірқатар қызықты жобаларды айтты» дейді Арман Әлменбет.
«Байлатын» да жақсы, Тіл білімі институты ұсынған нұсқаны да қарау керек. «Тіл-Қазынаның» айтар өз ойы бар. Дегенмен ұлтқа керегі не? Олар диграфқа та, апострафқа да ұрынғанын қаламайды. Сонымен, қайсысы тиімді?
ес. Біз осы 28 дыбысқа 28 таңба алдық. Алайда біздің қоғамда орыс сөзіне әбден үйренген адамдар бар арамызда.Тіл білімі институтының ұсынысы қабылдана ма, жоқ па, ол жағы тағы белгісіз. Ал «Байлатынның» нұсқасын тіл мамандары ұнатып отырған жоқ, «Арман Байқадам ұсынған нұсқаны осыдан 10 жыл бұрын жоққа шығарғанбыз. Ол жоба Тіл білімі институтынан талай рет талқылаудан өткен. Әліпби техникалық болмауы керек. Әліпби – тілдің мәселесі. Оны компьютерде пайдалану – ол өз алдына бөлек әңгіме. Тілді компьютерге икемдеуге болмайды. Керісінше, компьютерді түрлі бағдарламалар арқылы тілге икемдеу қажет. Біздің төл дыбыстарымыз бар болғаны 28 ғана, бұрынғыдай 42 ем Олардың талабы үшін, амал жоқ, тағы төрт таңбаны кіргізіп отырмыз. Ол «ч», «в», «ф», одан кейін «һ» таңбасы. Бір шешімге келу үшін бір жағына көну керек. Қолдан таңба құрастыру оңай, бірақ ол әліпби болмайды» дейді Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының профессоры Әлімхан Жүнісбек.
«Байлатынды» дайындаған жігіттердің де айтар уәжі бар. Олар ұсынып отырған әліпби 26 таңбадан аспайды. Бұл талап IT технологияға негізделіп отырғаны белгілі. Олар «транскрипция беру арқылы қазақ тілінің ақсап тұрған саласы орфоэпияны толық ретке келтіре аламыз» деген пікірді айтады.
«Ағылшынша тілі шыққан адам сөздердің айтылуы мен жазылуын жаттап өседі. Ағылшынша бір сөзді қате айтсаң, күледі. Өзің-ақ қып-қызыл болып кетесің. Жұрт сені түсінбейді, күнің түсіп тұрған соң амал жоқ, дұрыс айтасың. Ал қазақшаға кімнің күні түсіп тұр? 42 әріппен таңбалағанда қате айтады, 26 әріппен таңбаласаң мұның транскрипциясы қайда деп біреу іздей қоя ма?» дейді Арман Әлменбет.
Дұрыс-ақ делік. Транскрипция жасалса, айтылуы дұрысталмақ. Бірақ бізге қазір керегі айтылуы емес, таңбалануы емес пе? «Тіл-қазына» орталығы Орфография басқармасының басшысы Гүлфар Мамырбек:
«Әліпби нұсқасын әзірлеп, ұсынып отырған әр адамның тілге деген жанашырлығын байқауға болады. «Өз үлесімді қоссам екен, дұрыс нәрсе ұсынсам» деген жанашырлық сезімі бар. Оларды авторлыққа ұмтылып жүр деп те айтуға болмас. Шын мәнінде, әуесқойлар жасаған жобалардың көбі талқылауға түскен жоқ. Тіл білімі институты да өз жобасын бірнеше рет ұсынып, талқылауға берді. «Байлатын» да солай ұсынып жүр. Мәселен, диграф жобасы шыққанда бәріміз шалқамыздан түстік. Оқылымы да, жазылуы да қиын бұл жобаның қабылданбайтыны анық еді. Апостроф нұсқасы да қатты сынға ұшырады. Дәйекше қаптап кеткенін көрген жұртшылық оны «биттеген» әліпби деп қарсы болғаны анық. Соңғы қабылданған акутты нұсқаның да кемшіліктерін айтып жүр. Дегенмен бұл алдыңғы екі жобаға қарағанда, талқылауға көп түспегені анық. Жалпы, көпшіліктің латын қарпіне көшуге ынта-ықыласы басқаша. Олар латын әліпбиінің жаппай қолданысқа енуіне қарсы емес. Қоғамның да, әліпби ұсынушылардың көзқарасын, ұсынысын талқылауымыз керек. Әзірге төрт әліпби жобасы талқылауға түседі. Қай жоба дұрыс деп шешіледі, соны қабылдаймыз» дейді.
Әрине, кем-кетіктер ескеріліп, олқылықтар түзетілсе, одан ұтпасақ, ұтылмаймыз. Министр Ақтоты Райымқұлова: «Бізге қазақ тілінің ерекшеліктерін сақтап қалатын әліпби қажет» дегенді айтып отыр. Расымен, көпшіліктің көңілінен шығатын нұсқаны қабылдау ләзім. Ақпарат және қоғамдық даму министрі Дәурен Абаев: «Әліпби – бұл жай ғана қаріп емес, бұл – біздің ұлтымыздың болашағы, мәдени кодтың бөлшегі, коммуникация құралы. Сондықтан бұл мәселеде ешқандай асығыстық болмауы керек» дейді.
Латын әліпбиіне жанашырлық сезімі болғаны дұрыс. «Автор болып, құр абырой жинаудың қажеті шамалы» екенін айтқымыз келеді. Қалай десек те, әліпбидің ендігі бекітілетін соңғы нұсқасына «екі шоқып, бір қараған» дұрыс-ау...