Нәтижелер жоқ
Барлық нәтижелерді қарау
RU
«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті
  • Жаңалықтар
    • Басты жаңалықтар
    • Қазақстан
    • Әлем
  • Экономика
  • Саясат
  • Әлеумет
  • Жаһан
  • Мәдениет
  • Спорт
  • Сұхбат
  • Nur Otan-ның жаңа депутаттары
  • Жаңалықтар
    • Басты жаңалықтар
    • Қазақстан
    • Әлем
  • Экономика
  • Саясат
  • Әлеумет
  • Жаһан
  • Мәдениет
  • Спорт
  • Сұхбат
  • Nur Otan-ның жаңа депутаттары
Нәтижелер жоқ
Барлық нәтижелерді қарау
Aikyn.kz | Жаңалық жаршысы. Ресми ақпарат. Жаңалықтар
Нәтижелер жоқ
Барлық нәтижелерді қарау
Басты бет Әлеумет

Латынның соңғы нұсқасы, не болады қысқасы?

Гүлзина БЕКТАС
Қараша 9, 2019
Әлеумет
2.3k
қаралым

Президент Алғыс айту күнімен құттықтады

Тоқаев Kaspi.kz-тің негізін қалағандарды қабылдады

Жер шетелдіктерге сатылмайды

2025 жылға дейін еліміз ла­тын әліпбиіне көшуі тиіс. Ел­басының бұл жөнінде ма­ман­­дарға берген арнайы тап­сыр­­масы да бар. 2025 жыл да қыр астында. Әне-міне де­­­­генше, зулап уақыт өте шы­­­ғатыны белгілі. Ал біз әлі күн­ге латын әліпбиі дегенде бір шешімге тоқтай алмай ке­ле­міз. Неге?

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің Twitter парақшасында: «Әліпбиді латын қарпіне көшіру туралы тарихи шешімнің қабылданғанына екі жылға жуықтады. Бірақ қарпімізде әлі де олқылықтар бар. Тіл ма­ман­дары жаңа әліпбиді жетіл­ді­руі ке­рек. Мәдениет және спорт ми­нистрі А.Райымқұловаға тиісті тап­сырма бердім. Алдымызда ау­қым­ды жұмыс тұр» деген еді.

Президент тапсырмасына орай, тіл мамандары латын әліп­биі­нің бұған дейінгі нұсқасына тағы да төрт таңбаны қосып отыр. Тіл бі­лі­мі институты ұсынған бұл жо­ба – латын әліпбиінің соңғы нұс­қасы емес. Оған қосымша, Ш.Шаяхме­тов атындағы «Тіл-Қа­з­ы­на» ұлттық ғылыми-прак­ти­ка­лық орталығы­ның да ұсынар жо­­­басы бар. Одан бөлек, латын әліп­­биінің жүздеген нұс­қасы ұсы­ныл­­ды. Олардың ара­сын­да әуес­қой­­лар, тіл мамандары, Тіл білімі инс­титуты бар. Бұл – бір жағынан жақ­сы тенденция. Әрі азаматтық қо­ғам­ның көрінісі. Бірақ мұндай жо­баның көп болуы нақты сапаға әсер ете алды ма? Мәселе – осын­да.

31 қазан күні Мәдениет және спорт министрі Ақтоты Райым­құ­лова латын әліпбиіне байланысты нақты жоба ұсынып жүрген маман­дар­мен кездескен еді. Кездесу­де «Байлатын» жобасын жасаған жі­гіт­тер де, арнайы латын әліпбиі нұс­қасын әзірлеген математик те болды. Министр екі тараптың ұсы­ны­сын, талап-тілегін тыңдаған еді. Әрине, жобаның көп болғаны дұрыс. Көптің ішінен біреуі жеке-дара шығары анық. Көпшілік те өзіне ыңғайлы нұсқаны бекіткенін қалап отыр. Алайда ең өкініштісі, бүгінгі латын әліпбиінің халі – шаян шөлге, шортан көлге, аққу көк­ке тартып тұр. Ортақ бір шешім жоқ. Әрқайсысы өз нұсқасын дұ­рыс санайды. Кездесуге қа­тысқан жазушы Арман Әл­мен­беттің ай­туы­н­ша, Тіл білімі инс­ти­ту­ты мен «Тіл-Қазынаның» да жо­басы кө­ңіл­ден шығып тұрған жоқ.

«Байлатын» деген нұсқа бар. Ар­ман Байқадамов деген азамат­тың фамилиясына қарай атын солай қой­ған болуы керек. Арман – кә­­сіп­­кер жігіт, ал әліпби жасау ісін­де оның қасында бірнеше жігіт бар. Бұ­лар әліпбиді әлеуметтік желі ар­қы­лы жарнамалауды ерте бас­тап кетті. Олардың ұсынатыны – ағыл­шын тілінде бар 26 әріптен шық­­па­йық, к – c, қ – k, ғ – q, ә мен а – a, ұ ­мен ү – u болсын, қайсы не еке­­­нін тран­­скрипция арқылы бе­ре­йік дейді.

Институт пен «Тіл-Қазы­на­ның» ұсынысы өзіме ұнамайды. Ұна­май­тын себебі екеуінің ноқат, нүкте, қос нүкте, сызықтары көп. Түрік­тің әліпбиін алмай-ақ, бола­шақта түрік те, басқалар да біздің әліпбиді алатын болса деп ойлай­мын. Бірақ институт пен «Тіл-Қа­зы­­­наның» ендігі ұсынатын әліп­би­ле­рі алдың­ғы қателерді түзесе, он­­да жоқ де­ген­д­е әйтеуір бір ды­быс – бір таңба прин­ципі бойынша әліп­би жаса­ла­ды ғой деп үмітт­е­не­мін.

Ал Қуантқан Вановтың ұсыны­сы – бәріне тосын. Бұны қабылдау үшін үлкен батылдық керек. Бұл кісінің принципі бойынша, 1994 жы­лы қабылданған әлемдік фоне­ти­­калық әліпбиге сүйенуге болады екен. Яғни, сол жылы адам бала­сы­ның аузынан шығатын барлық дыбыстың таңбасы жасалған көрінеді (бәрі интернетте тұр). Мате­матик министрмен кездесуде бірқатар қызықты жобаларды айтты» дейді Арман Әлменбет.

«Байлатын» да жақсы, Тіл бі­лі­мі институты ұсынған нұсқаны да қарау керек. «Тіл-Қазынаның» ай­­тар өз ойы бар. Дегенмен ұлтқа ке­регі не? Олар диграфқа та, апос­траф­­қа да ұрынғанын қала­майды. Соны­мен, қайсысы тиімді?

ес. Біз осы 28 дыбысқа 28 таңба алдық. Алайда біздің қоғамда орыс сөзіне әбден үйрен­ген адам­дар бар арамызда.Тіл білімі институтының ұсы­ны­сы қабылдана ма, жоқ па, ол жағы тағы белгісіз. Ал «Байла­тын­ның» нұсқасын тіл мамандары ұна­­тып отырған жоқ, «Арман Бай­қа­­дам ұсынған нұсқаны осыдан 10 жыл бұрын жоққа шығарғанбыз. Ол жоба Тіл білімі институтынан талай рет талқылаудан өткен. Әліп­би техникалық болмауы ке­рек. Әліпби – тілдің мәселесі. Оны ком­пью­терде пайдалану – ол өз ал­дына бөлек әңгіме. Тілді ком­пью­терге икемдеуге болмайды. Ке­рісінше, компьютерді түрлі бағ­дар­ламалар арқылы тілге икем­деу қажет. Біздің төл дыбыс­тар­ымыз бар болғаны 28 ғана, бұрын­ғыдай 42 ем Олар­дың талабы үшін, амал жоқ, тағы төрт таңбаны кіргізіп отыр­мыз. Ол «ч», «в», «ф», одан кейін «һ» таңбасы. Бір ше­шім­ге келу үшін бір жағына көну керек. Қол­дан таңба құрас­ты­ру оңай, бірақ ол әліпби бол­май­ды» дейді Ахмет Байтұр­сын­­ұлы атын­да­ғы Тіл білімі институтының про­фессоры Әлім­хан Жүнісбек.

«Байлатынды» дайындаған жі­гіт­тердің де айтар уәжі бар. Олар ұсы­нып отырған әліпби 26 таңба­дан аспайды. Бұл талап IT техно­ло­гияға негізделіп отырғаны бел­гі­лі. Олар «транскрипция беру ар­­қы­лы қазақ тілінің ақсап тұрған са­ла­сы орфоэпияны толық ретке кел­ті­ре аламыз» деген пікірді айта­ды.

«Ағылшынша тілі шыққан адам сөздердің айтылуы мен жа­зы­луын жаттап өседі. Ағыл­шынша бір сөзді қате айтсаң, күледі. Өзің-ақ қып-қызыл болып кетесің. Жұрт сені түсінбейді, күнің түсіп тұр­ған соң амал жоқ, дұрыс айта­сың. Ал қа­зақ­­шаға кімнің күні түсіп тұр? 42 әріп­пен таңбалағанда қате айтады, 26 әріппен таңбаласаң мұның тран­скрип­циясы қайда деп біреу іздей қоя ма?» дейді Арман Әлменбет.

Дұрыс-ақ делік. Транскрипция жасалса, айтылуы дұрысталмақ. Бірақ бізге қазір керегі айтылуы емес, таңбалануы емес пе? «Тіл-қа­зы­­на» орталығы Орфография бас­­қар­масының басшысы Гүлфар Мамырбек:

«Әліпби нұсқасын әзірлеп, ұсы­нып отырған әр адамның тілге деген жанашырлығын байқауға болады. «Өз үлесімді қоссам екен, дұрыс нәрсе ұсынсам» деген жана­шыр­лық сезімі бар. Оларды автор­лық­қа ұмтылып жүр деп те айтуға болмас. Шын мәнінде, әуесқойлар жасаған жобалардың көбі талқы­лау­ға түскен жоқ. Тіл білімі инсти­ту­ты да өз жобасын бірнеше рет ұсы­­нып, талқылауға берді. «Бай­ла­­тын» да солай ұсынып жүр. Мә­се­­лен, диграф жобасы шық­қанда бәріміз шалқамыздан түстік. Оқы­лы­мы да, жазылуы да қиын бұл жобаның қабылдан­байтыны анық еді. Апостроф нұсқасы да қатты сын­ға ұшырады. Дәйекше қаптап кеткенін көрген жұрт­шы­лық оны «биттеген» әліпби деп қарсы бол­ға­ны анық. Соңғы қабылданған акут­ты нұсқа­ның да кемшіліктерін айтып жүр. Деген­мен бұл алдыңғы екі жобаға қа­рағанда, талқылауға көп түс­пегені анық. Жалпы, көп­ші­ліктің латын қарпіне көшуге ынта-ықы­ласы басқаша. Олар ла­тын әліпбиінің жаппай қолда­ныс­қа енуіне қарсы емес. Қоғамның да, әліпби ұсыну­шы­­лардың көзқа­ра­сын, ұсынысын талқылауы­мыз керек. Әзірге төрт әліпби жобасы талқылауға түседі. Қай жоба дұрыс деп шешіледі, соны қабылдаймыз» дейді.

Әрине, кем-кетіктер ескеріліп, олқылықтар түзетілсе, одан ұтпа­сақ, ұтылмаймыз. Министр Ақто­ты Райымқұлова: «Бізге қазақ ті­лі­нің ерекшеліктерін сақтап қа­латын әліпби қажет» дегенді ай­тып отыр. Расымен, көпшіліктің кө­ңі­лі­нен шы­ғатын нұсқаны қа­был­дау лә­зім. Ақпарат және қоғамдық даму ми­нистрі Дәурен Абаев: «Әліп­би – бұл жай ғана қаріп емес, бұл – біз­дің ұлтымыз­дың болаша­ғы, мәде­ни код­тың бөлшегі, ком­му­ни­­ка­ция құралы. Сондықтан бұл мәселеде ешқандай асығыстық бол­мауы керек» дейді.

Латын әліпбиіне жанашырлық се­зімі болғаны дұрыс. «Автор бо­лып, құр абырой жинаудың қа­жеті ша­малы» екенін айтқымыз келе­ді. Қалай десек те, әліпбидің ендігі бекі­тілетін соңғы нұс­қа­сына «екі шо­қып, бір қараған» дұрыс-ау…

 
Тегтер: әліпбиҚасым-Жомарт Тоқаевлатынсоңғы нұсқасытарихи шешім
Алдыңғы жаңалық

Пайда әкелер халыққа, қырылуда балық та

Келесі жаңалық

«Жиендік» жарға жығады

Ұқсас жаңалықтар

баспана
Әлеумет

Баспана бағасы шарықтап барады

Наурыз 2, 2021
Шымкент, базар, қойма, өрт
Жаңалықтар

Шымкентте базардағы қойма өртенді

Наурыз 2, 2021
Жамбыл
Әлеумет

Жамбылда Алғыс айту күні айрықша аталып өтті

Наурыз 2, 2021
2020
COVID-19

Қазақстанда 2020 жылғы өлім-жітім көрсеткіші қандай?

Наурыз 1, 2021

СОҢҒЫ ЖАҢАЛЫҚТАР

2 наурызға арналған ауа райы болжамы

Наурыз 2, 07:17

Баспана бағасы шарықтап барады

Наурыз 2, 07:00

Шымкентте базардағы қойма өртенді

Наурыз 2, 07:00

Жамбылда Алғыс айту күні айрықша аталып өтті

Наурыз 2, 06:45

Жақсылыққа үндеген акция

Наурыз 2, 06:30

Air Astana 2020 жылғы EBITDAR-дың құлдырауынан кейін көрсеткіштерді жақсартып жатыр

Наурыз 2, 06:15

Жетістігі мол жетекші партия

Наурыз 2, 06:00
ТОЛЫҒЫРАҚ ЖАҢАЛЫҚТАР
«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті
  • РЕДАКЦИЯНЫҢ МЕКЕНЖАЙЫ:
  • 010000, Нұр-Сұлтан қаласы, Қонаев көшесі, 12/1.
  • Байланыс телефоны: (7172) 72-95-46.
  • E-mail: aikyngazeti@gmail.com, aikyn_nurmedia@mail.ru
  • www.aikyn.kz
  • www.facebook.com/aіkyn.kz
  • www.twitter.com/aikyn_gazeti

Бұл желі ресурсының ақпараттық өнімдері 18 жастан асқан азаматтарға арналған.

Басты жаңалықтар

ауа райы, қар, жаңбыр, жел, боран

2 наурызға арналған ауа райы болжамы

Наурыз 2, 2021
баспана

Баспана бағасы шарықтап барады

Наурыз 2, 2021
NurMedia Nur otan
Яндекс.Метрика
  • РЕДАКЦИЯ
  • ЖАРНАМА
  • БАЙЛАНЫС
  • ЖАЗЫЛУ

© 2020 ТОО «АЙҚЫН-ЛИТЕР»

Нәтижелер жоқ
Барлық нәтижелерді қарау
  • Онлайн жазылу
  • Жаңалықтар
    • Әлеумет
    • Саясат
    • Экономика
  • COVID-19
  • Nur Otan-ның жаңа депутаттары

© 2020 ТОО «АЙҚЫН-ЛИТЕР»