Ортақ валюта бола ма? Халық пен билік қайта-қайта осы мәселеге оралуға мәжбүр. 2025 жылы Алматыда Қаржы нарығын реттеу жөніндегі жоғары орган құрылмақ. Бұл органның шешімдерін орындау Еуразиялық одаққа мүше бес елге міндетті болады.
Мәжіліс спикері Нұрлан Нығматулиннің төрағалығымен өткен палата отырысында депутаттар «Еуразиялық экономикалық одаққа мүше мемлекеттердің қаржы нарығы саласындағы заңнамасын үйлестіру туралы келісімді ратификациялау туралы» заң жобасын мақұлдап, Сенатқа жолдады. Дегенмен оны талқылау барысында бірқатар мәселе туындады.
Мәселен, осы келісім одақтас бес мемлекеттің қаржы саласындағы заңнамасын бір ізге келтіріп, бірыңғайландыруды көздейді. Одақ аясында ұлттық заңнамаларды үйлестіру процесі 2025 жылы аяқталуы тиіс. Содан кейін Қаржы нарығын реттеу жөніндегі ұлтүстілік жоғарғы орган түңлігін жаңадан түреді.
Бірақ депутаттар ұлттар үстінен қарайтын одақтық бұл алпауыт құрылымның не үшін қажет екенін түсінбейді. Нәтижесінде, келісім жобасын Мәжілісте қорғауға келген Ұлттық банк төрағасы Ерболат Досаев қалаулылардың қарша бораған сұрағының астында қалды: бұл органға қандай өкілеттіктер беріледі? Жоғарғы орган қабылдайтын шешімдердің мәртебесі қандай болмақ? Сауалдар қазақша қойылғасын ба, мемлекеттік тілге шорқақ қаржылық реттеуші басшысы толыққанды жауап қайыра алмады. Парламенттің ресми стенограммасы Ұлттық банк төрағасының былай дегенін тіркеді:
– Біріншіден, жаңа дұрыс айттыңыз, басты жұмыстарымыз үйлестіру жағынан. Өйткені екі сөз бар. Бірі – унификация, бірі – үйлестіру. Үйлестіру деген жақындату деген сөз. Ол енді осы келісімнің ішінде енгізілген нормалары ол 1 қаңтар 2025 жылға шейін. Бірақ мүмкіншілік те бар, оған шейін жұмысымызды бітірмейтініміз туралы. Одан кейін, қалғаннан кейін жаңа айтқандай, 2025 жылдан бастап Алматы қаласында жаңа осы органды біз құрамыз. Сол органымыз осы жұмысты жалғастыратын болады. Оған қарағанда бұл біріншіден, жаңа қадағаларды енгізу жағынан, екіншіден, ең басты ойымыз осы ортақ қаржы нарығын құруы ішінде біз сол барлық кедергілерді алу жағынан жұмысымыз болады, – деді Ерболат Досаев.
Бұл айтылғанды қазақ тіліне аударсақ, мынаны білдіреді: ЕАЭО бес мемлекеті төл қаржы салаларын реттейтін ұлттық заңнамаларының бір-біріне қайшы келетін тұстарын түзетіп, тігісін жатқызып, бірыңғай қалыпқа келтіруі қажет. Мәселен, Ресейде банк ашу үшін құрылтайшы 100-150 млн доллар шамасында капиталы болса жеткілікті. Қазақстанда заңнама қатаңырақ және жарғылық капиталы, қаржылық реттеуші талабы, басқа да кепіл қаражаттары мен жарналарын қосқанда, бұл сома екі еседен асады. Әрине, Қырғызстан, Беларусь пен Арменияда бұдан әлдеқайда аз. Демек, барлық бес ел бес жыл ішінде ортақ шамаға тоқтауы шарт.
Егер қандай да бір мүше мемлекет парламенті өз заңнамасын одақ қалыбына салып үлгермесе, қалған қатысушылар оны күтпейді: 2025 жылы бәрібір ұлтүстілік орган құрылады. Аталған орган орындалуы міндет құжаттар қабылдау арқылы бұл істі ары қарай одақтық деңгейде жалғастырады. Ерболат Асқарбекұлының «қадағаларды» деп жаңылыс айтып отырғаны – осы одақтық органның қағидалары.
Биылғы қазан айының соңында Минск қаласында одақтас елдердің орталық банктерінің басшылары кездескен. Сонда Қазақстан Ұлттық банкінің төрағасы 2020 жылдың мамырына дейін Алматыда құрылатын жаңа органның қызметіне қатысты нормативтік-құқықтық актілерді дайын ететінін мәлімдеді.
Е.Досаевтың Мәжіліс отырысында айтқанын арлы-берлі ой таразысынан өткізіп, ақыры басты сауалға жауап таппаған депутаттар талқылау соңында бұл мәселеге қайта оралды: «Әлгі жоғарғы органның құрылуы ортақ валютаны енгізуге бастамай ма?».
– Ортақ қаржы нарығын құру – ең үлкен мақсатымыз. Еуразиялық одақ ішінде бұл жерде бір шешім болады. Еуразиялық экономикалық одақ құру туралы шартта да, басқа келісімдерде де ортақ валютаны енгізу немесе валюта одағын құру жағы көрсетілмеген, – деп мемлекеттік тілде жауап қатты ҰБ төрағасы.
Бұл – бұрыннан айтыла-айтыла әбден жауыр болған дәйектеме. Сол себепті жиыннан шыққан оны енді журналистер қоршап алып, ЕАЭО-да ортақ валюта енгізуге қатысты сұрақты төтесінен әрі орысша қойды. Ерболат Досаев еліміздің Ұлттық банкі одақтың әрбір қатысушысының қаржылық егемендігін жақтайтынын жеткізді.
– Шартта нақты жазылған: экономикалық одақ құру идеясы валюталық одақты құруды көздемейді. Бұл мәселені не себепті әртүрлі сипатта, сан алуан форматта әдейі қаузай беретіндеріңізді түсінбеймін! – деп ренжіді Ерболат Асқарбекұлы.
Оның байламынша, ортақ қаржы нарығын құру бірыңғай валюта енгізуді қарастырмайды.
– ЕАЭО туралы шартта ортақ валюталық одақ пен ортақ валютаны құру көзделмеген. Реттеуші ретінде біз Қазақстанның Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігімен бірлесіп, болашақта да ақша-кредит саясатын жүргізу, қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету, қажетті дағдарысқа қарсы шараларды қабылдау өкілеттігін толығымен өзімізде сақтап қаламыз. Еуразиялық одақтың әрбір қатысушысы бүкіл қаржылық егемендігін сақтап қалады, – деп сендірді ол.
Рас, ресейлік биік лауазымды тұлғалар болашақта одақ аясында рубль ортақ валютаға айналуы тиістігі жөнінде мәлімдеме жасауларын тыяр емес. Ендеше, одақтас бес елге ең алдымен мұндай бір-біріне кереғар мәлімдеме жасамау туралы келісіп алғаны жөн-ақ. Олай болмаса, Ұлттық банк басшысына Мәскеу жақтан жарияланған мұндай мәлімдемелерді талай рет жоққа шығаруға тура келмек.