Ислам қаржыландыру жүйесі туралы ара-тұра айтылып қалғаны болмаса, ел нарығына дендеп еніп кете қойған жоқ. Әрине, жүйені енгізу үшін алғышарттар, алғашқы қадамдар жасалып жатыр. Бірақ сала жұмысы қолға алынғалы оншақты жыл өтсе де әлі ауыз толтырып айтарлықтай жетістіктер көзге түскен жоқ.
Дегенмен соңғы уақытта ел елең етіп, бұл салаға тағы да назар аударды. Бұған себеп – «Al Hilal ислам банкі» АҚ еліміздегі тұңғыш ислам ипотекасын іске қосып отырғаны. Ислам қаржыландыру жүйесі бойынша жұмыс істейтін жаңа өнім әзірге Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалаларында іске асырылмақ. Еліміздегі ең ірі 3 қала тұрғындары баспана алу үшін, сондай-ақ бұрын алған ипотеканы қайта қаржыландыру үшін осы өнімді пайдалана алады. Айта кету керек, бұл ипотеканы діни сеніміне қарамастан, кез келген адамның пайдалануға мүмкіндігі бар.
Ислам ипотекасының басты құралы – мурабаха. Бұл дәстүрлі пайыздық мөлшерлеменің жоқтығымен ерекшеленеді. Себебі шариғатта бұған тыйым салынған. Қазіргі таңға дейін ипотекаға үй алғандарды қинап келген басты мәселе де осы – пайыздық мөлшерлеменің тым жоғарылығы. Өйткені елімізде ипотекалық несие берумен негізінен екінші деңгейлі коммерциялық банктер айналысып келеді. Олардың көздегені – пайда табу екені айтпаса да түсінікті.
Осы жерде көпшілікті ислам ипотекасының құрылымы, шарттары қызықтырары сөзсіз. Қарапайым тілмен түсіндірер болсақ, банк тұрғын үй сатып алады да, оны тұтынушыға бөліп төлеуге береді. Бұл жерде көпшілікке ыңғайлысы – тұтынушы үстеме бағаны алдын ала біледі және қаржыландыру барысында ол тұрақты болады. Мұның негізі – ашықтық. Ислам ипотекасы бойынша үй алған тұтынушы тұрғын үйдің ақырғы бағасын, яғни несиені төлеп біткенше өз қалтасынан қанша ақша шығаратынын нақты біледі. Клиенттердің басым бөлігі дәстүрлі банктің ақшалай төлемін оңтайлы санайды. Дегенмен оны таңдаған кезде ипотеканың ақырғы құны ипотеканың мерзіміне қарай айтарлықтай ұлғайып кетеді. Төлем жасау кестесі қаржыландыру мерзімі барысында тең төлем жасауды қарастырады. Бұл аннуитетке, дәстүрлі банктің ақшалай төлеміне ұқсайды. Дегенмен бұл жердегі басты ерекшелік – ислам ипотекасында дәстүрлі банктерге тән артық төлем болмайды.
Тіпті, алғашқы күндердің өзінде ислам қаржыландыру жүйесіне клиенттерден мыңдаған өтініш келіп түсті. 2019 жылдың алғашқы жартыжылдығында банк ислам ипотекасына қызығушы 17 мың адамнан өтініш қабылдаған» дейді «Астана Халықаралық қаржы орталығы» ислам қаржысы және бизнесі жөніндегі хабтың бас менеджері Мәдина Тұқылова. Мурабаха шарты бойынша банк сатушыдан жылжымайтын мүлікті тұтас сатып алады да, қаржы институтынан өтініш беруші үміткер бөліп төлеу келісімімен сатып алады. Банк сыйақы үстеме ақысы есебінің орнына сатып алушымен алдын ала келісілген бағаны ұсынады. Өйткені шариғат бойынша ислам банктеріне үстемеақы қоюға рұқсат етілмейді.
Бәрімізге белгілі екінші деңгейлі банктер беріп келген ипотекалық несие шарты бойынша осы күнге дейін алдымен пайыздық үстеме ақысы көбірек төленіп, негізгі қарыз сомасы аз төленетін. Келісімшарт мерзімінің ортасына таман бұл жағдай керісінше өзгеретін. Ал ислам ипотекасы шарты бойынша барлық төлеу мерзімі уақытында несиені төлеу көлемі бірдей болады. Нәтиже бойынша ислам қаржыландыру жүйесінде артық төлем болмайды. Сол себепті тұтынушы үшін дәстүрлі ипотекадан ислам ипотекасы тиімдірек. Өйткені ислам ипотекасы сәл де болса арзанға түседі.
Сарапшының айтуынша, адамдар әзірге ислам қаржыландыру жүйесіне «ақысыз» несиедей немесе кешіктірілген немесе төленбеген несиеге соншалықты жайбарақат қарайтындай қабылдайды. Дегенмен ислам ипотекасының да өзіндік айыппұл төлеу реті бар. Оның дәстүрліге қарағанда айырмашылығы – банк айыппұл ретінде алған қаржыны қосымша табыс көзі ретінде өзінде қалдырмайды, қайырымдылық мақсатқа жұмсайды. Бұл да болса ислам қаржыландыру жүйесінің әділеттілігінің бірі деп түсінуімізге болады.
Қазіргі таңда ислам ипотекасын алатын несиегердің жалақысы 200 мың теңгеден кем болмауы тиіс. Оның төлем қабілеті зейнетақы қорына кейінгі 12 айда төлеген төлеміне байланысты бағаланады. Әсіресе, кейінгі 6 айда төлем аударуда үзіліс болмауы тиіс.
Ислам ипотекасы талабы бойынша әуелі банк жылжымайтын мүлікті сатып алып, сосын тұтынушыға сататынын айттық. Мәміленің басында банк құрылыс компаниясына немесе тұрғын үй қожайынына пәтер құнының
5 пайызын төлейді. Міне, осы құрал мурабаха деп аталады. Бұл сатылған тұрғын үй кепілгері банк екенін білдіреді. Содан кейін ғана банк тұтынушыға тұрғын үйді сатады немесе классикалық үлгі бойынша береді, пәтердің бұрынғы иесіне қалған 95 пайыз ақша төленеді.
Ислам қаржыландыру жүйесін енгізген бірінші ел Египет болып саналады. 1963 жылы Mit Gharm Saving Bank осы жүйені қолға алған. Оның негізгі клиенттері дәстүрлі банк жүйесіне сенбеген ауыл тұрғындары болды. Алайда бұл жобаның ұзақтығы небәрі бес жылға созылды. Елдегі ислам радикал ұйымдарымен күрес жүргізілген кезде бұл жоба да тоқтатылды. Дегенмен бұрын бірінші рет тәжірибеден өткен жоба 1975 жылы Джидда мен Дубайда енгізілді. Дәл осы жолы ислам қаржыландыру жүйесінің механизмдері мен құрылымдары шариғат ұстанымына сәйкестендірілді.
Банктің ислам ипотекасын іске қосуын маңызды қадам деп баға берушілер қатары көп. Көзі қарақты тұтынушылар қаржыландыру бағдарламасының артықшылықтары мен ерекшеліктерін түсініп, ислам ипотекасына қызығушылар қатары көбейіп келеді. Тек ел арасында түсіндіру жұмыстарын жүргізіп, негізгі шарттарын елге жеткізе білу керек.