Азық-түлік өнімдері бағасының негізсіз қымбаттағаны үшін бірден 3 министр орынбасарының жазаланатыны туралы жаңалық ел арасында мүлдем тосын қоғамдық пікір туғызды. Жұртшылықтың бір бөлігі Үкіметтің бұл шешіміне айран-асыр болып, вице-министрлерді қорғап шықты. Сарапшылар да қит етсе, биік лауазымды тұлғалар соларды жазалап, вице-министрлердің бәрін қорқақ еткенін айтады.
Мәселенің тарихына тоқталсақ, Министрлер кабинетінің осы апта басындағы отырысында тамақ өнімдері бағасының күрт көтеріліп кеткені талқыға салынды. Премьер-Министр Асқар Мамин жыл басынан бері әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарының ең жоғары бағасы барлық өңірлерде 15%-ға артқанын атап өтті. Мысалы, ауқаты төмен бұқара көп тұтынатын қарақұмық жармасы бірден 62,9%-ға, күріш 32,3%-ға, ұн 27,8%-ға қымбаттап шыға келген. Нан бағасы да өсуде. Өңірлер арасында бағаның ең көп шарықтауы Шымкент, Алматы, Қызылорда, Түркістан, Көкшетау, Петропавл, Ақтөбе және Таразда байқалады.
«Бұл өңір әкімдіктері мен Ауыл шаруашылығы, Ұлттық экономика, Сауда және интеграция министрліктерінің жеткілікті жұмыс жүргізбей отырғанын көрсетеді» деген Үкімет басшысы бір апта ішінде арнайы жұмыс тобын құруды және әлеуметтік маңызы бар тауарлар бағасын тұрақтандыру бойынша қысқа және орта мерзімге арналған нақты шаралар пакетін әзірлеуді жүктеді.
Үкімет жетекшісінің тапсырмасы бойынша бірден лауазымды шенділердің үлкен тобы, атап айтқанда, азық-түлік тауарлары бағасының өсуінің алдын алу мәселесіне жауап беретін Ауыл шаруашылығы, Ұлттық экономика, Сауда және интеграция вице-министрлері, сондай-ақ Шымкент және Алматы қалаларының, Қызылорда, Түркістан, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Ақтөбе, Жамбыл облыстары әкімдерінің орынбасарлары тәртіптік жазаға тартылуда. Премьер-Министр кеңсесіне 3 күн ішінде Үкімет басшысының қарауына нақты кімдердің жауапкершілікке тартылатыны бойынша кандидаттардың аты-жөні көрсетілген тізімді енгізу тапсырылды.
Жалпы, тәртіптік жаза биік лауазымды тұлғаның мансап сатысы бойынша өсуіне кедергі келтіреді, беделін бүлдіреді, түйіндемесіне дақ түсіреді. Мысалы, 2017 жылғы күзде Қазақстанда туындаған бензин дағдарысы үшін Энергетика министрі Қанат Бозымбаевқа сөгіс жарияланған болатын. Бас энергетиктің автокөлік отынының тапшылығы не себепті туындағаны туралы дәйектемесі сол кездегі Премьер-Министр Бақытжан Сағынтаевтың көңілінен шықпады және ол министрді жауапкершілікке тарту туралы ұсыным әзірлетті. Алайда 4 ай өте, өткен жылдың ақпанында Қ.Бозымбаевтың тәртіптік жазасының күші жойылды. Әйтпесе, жеке ісі осылай тазартылмаса, білікті министр келесі Үкіметтің құрамына өтпей қалуы ықтимал еді.
Бензинге байланысты дүрбелең үшін Энергетика вице-министрі Әсет Мағауов жұмысынан қуылды. Жақсы кадр далада қала ма, ол 2017 жылғы желтоқсанда KAZENERGY қауымдастығының бас директоры лауазымын иеленді. Рас, артынша Үкімет құрамына қайта шақырылды: 2019 жылғы 1 сәуірде Үкімет қаулысымен қайтадан Энергетика министрінің орынбасары болып тағайындалды.
Би емес, бір байғұс
Министрдің орынбасары дегенде, қарапайым халық «бір жеп, биге шыққалы тұрған шенеунік қой» деп ойлайды. Шынында, сарапшылардың айтуынша, қанша жерден білікті, білімді болса да, орынбасарлардың көбі сол лауазымынан биік көтеріле алмайды. Яғни, «вице-министр» мемлекеттік қызметке келген көптеген тұлға үшін «мансаптық тұйыққа», ақырғы шыңға айналады.
Сонымен бірге жұртшылық наразылығын тудырып, елді дүрліктірген мәселелер бойынша ірі шендіні жазалау керек болса, нысанаға бірінші болып, дәл осы «вицелер» ілігетіні жасырын емес.
– Ең қолайлысы, республикамызда Орынбасарлар министрлігін құру керек. Сонда барлық проблемаларға бірден сол министрлік кінәлі болады. Оларды әртүрлі ведомстволарға тықпалап, тарыдай шашудың қажеті қанша? Бір дүрбелең туа қалса, бірден сол министрліктен қызметкерлерді жауапқа тартып отырамыз, – деп әзілдейді Rara лақап атымен белгілі интернет пайдаланушы.
Ал алматылық белгілі заңгер, 34 шақырымдық Ла-Маншты жүзіп өткен тұңғыш қазақ Ержан Есімханов меморгандардағы осы лауазымдағы біраз азаматпен жеке таныс екенін және олардың не сезінетінін білетінін айтады. Ол елдегі қымбатшылық үшін орынбасарлардың жазаланатыны туралы тосын жаңалық Қазақстандағы мемлекеттік басқару жүйесіндегі орынбасарлардың рөлі туралы ойға батуға итермелегенін айтады.
– Жалпы, бұл өте көңілсіз жайт екенін мойындау керек. Министрдің, агенттік басшысының немесе ірі қала әкімінің орынбасары қызметі – ешкімнің сүйемелдеуінсіз, өз бетімен көтерілген жігерлі жігіттердің шенеуніктің карьерасындағы ең жоғары нүкте. Егер сіз ақылды, білімді болсаңыз және мақсатты түрде мемқызметте мансап сатысымен өрлеуге ұмтылсаңыз, күндердің бір күнінде осы лауазымға қол жеткізесіз де, «батпақтап» тұрып қаласыз. Неге? Себебі елімізде ведомство басшылары басқаша қағидат бойынша іріктеледі. Олардың арасында да ақылды, білікті, жігерлілері жетерлік. Әйтсе де, оның түп-төркініне, үрім-бұтағына үңілсеңіз, әкесі академик немесе қайын атасы билік өкілі, болмаса, өзі сондағылардың бірінің досы не сыныптасы болып шығады, – дейді Е.Есімханов.
Қалпымен солай деуге болмайды, меритократия арқасында тамыр-таныссыз министр не әкім болғандар да бар, бірақ сарапшы жалпы алғанда, қалыптасқан жағдай әлгі тұспалды растайтынын айтады.
Тіпті, тамыр-таныстық жоқ дегеннің өзінде, бұл орынбасарлардың жағдайын жеңілдетпейді. Министрлікте №1 тұлға – министр, ал әкімдікте – әкім болғанымен, ол жауап беретін жұмыс телімдері орынбасарларына бөліп беріледі. Сәйкесінше, әлдебір кемшілік үшін әлдекімді жазалау қажет болғанда, ол салаға қандай орынбасардың жетекшілік ететіні қаралады.
– Біріншіден, орынбасарлар барлығы үшін жауап береді. Кез келген бірінші басшы үшін мықты, тындырымды, жауапты орынбасар керек. Басшының өзі салтанатты іс-шараларды ашады, оның жарқын фотосуреттері әлеуметтік желіде таратылып жатады, шетелдік делегацияларды да сол қабылдайды. Ал сол кезде орынбасары жайсыз сұрағына жөндеп жауап іздеген журналистерден қашып жүреді, қызуды көтеретін ішкі кеңес-жиналыстарды өткізеді, қуқы тірліктің ағымдағы мәселелерін шешуі тиісті. Екіншіден, орынбасарлар лайықты және лайықсыз жазаға тартылады, сөгіс естиді. Тіпті, бірінші басшының өз ісін дұрыс атқармағаны үшін айыпты болып шығуы ғажап емес. Мысалы, бағаның қымбаттауын алайық. Оған ешқандай орынбасар кінәлі емес. Байыбына барсақ, министрлердің де айыбы жоқ. Нарық заңы. Бірақ халық ашулы кейіппен қарап отырғасын бейінді министрдің орынбасарын жазалау қажет болады, – дейді сарапшы.
Оның байламынша, бұлай жазалай беру «вицелерді» қорқақ етеді. Олар көрер соққыны кеміту үшін жауапкершілігін де мейлінше азайтуға ұмтылады. Өз бетінше нақты шешім қабылдаудан, тіпті кесіп-пішіп айтудан ат-тонын алып қашады. Соның кесірінен, бюрократия артады, келісулер шетсіз-шексіз сипат алып, мәселенің шешілуі сөзбұйдаға салынады. Қандай да бір салмақты мәселе бойынша бұлар бастамашылдық танытудан бойын аулақ салады.
Ержан Есімханов орынбасар болып жүрген белгілі тұлғалардың бірнешеуімен студент кезінен таныс екенін айтады. Барлығы дерлік бірнеше жылдан бері орынбасарлықтан ары аса алмай жүрген көрінеді. Дамыған елдерде бірінші басшы ауысқанда, меморган тізгінін көп жылғы тәжірибесі бар сауатты орынбасарға тапсыру тәжірибесі республикамызда өркен жая алмады.
Сондықтан Қазақстан мемлекеттік қызмет жүйесінде меритократия қағидаттарын жан-жақты енгізу ісін өрістете бергені жөн. Егер сала тізгінін өз қолына алуға дайын болмаса, ондай адам қалайша ұзақ уақыт орынбасар қызметін атқарып келген?!
Жазалаулар шеруі
Кейбір деректер бойынша, тәуелсіздік жылдарында жүзден астам вице-министр тәртіптік, әкімшілік, қылмыстық жазаға тартылған.
2018 жылғы қарашада сол кездегі Премьер-Министр Бақытжан Сағынтаев монополистердің елді зар қайнатқан бұзушылықтары мен бассыздығы үшін Ұлттық экономика вице-министрі Серік Жұманғаринге сөгіс жариялады. Өйткені монополияға қарсы комитет басшылығының көз жұма қарауы, кей жерде қолдауы арқасында жылу, электр алпауыттары тарифін жиі көтеріп, бұқара халықты қанап келді.
2013 жылы 5 қарашада бюджет қаражаты тиімсіз игерілгені үшін бірнеше вице-министр сөгіс алды. Сол тұстағы Үкімет басшысы Серік Ахметов Денсаулық сақтау вице-министрі Болат Төкежановқа, Ауыл шаруашылығы вице-министрі Марат Толыбаевқа, Қаржы вице-министрі Ардақ Теңгебаевқа сөгіс жариялады. Ал Индустрия және технология вице-министрі Альберт Рау сөгіске «экономиканы индустрияландыру кезіндегі кемшіліктері» үшін ілікті. Өңірлік даму вице-министрі Серік Нокинге сөгіс «тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық бағдарламасын тиімді орындамағаны үшін» берілді. Білім және ғылым министрі Аслан Сәрінжіповтің орынбасарлары жұмысынан қуылды.
Бірнеше облыстың сол кездегі әкімдеріне өз орынбасарларына бюджет қаражаты толық игерілмегені үшін сөгіс жариялау тапсырылды және ол орындалды.
Әрине, бұл бертіндегі жазалаулар ғана. Бұдан бөлек, 20-ға жуық министрдің орынбасары пара алғаны және басқа да қылмыстары үшін темір торға қамалды.