Қазақстан жерінің 40 пайызға жуығы сейсмикалық қауіпті аймаққа жатады. Олар – Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Түркістан, Қызылорда, Алматы облыстары және Алматы қаласы. Бірақ неге екені белгісіз, бізде сейсмология саласына деген бір салғырттық бар сыңайлы. Қазіргі заманғы дербес сейсмокарта жоқ, бақылау стансасы аз, кадр тапшы, материалдық-техникалық жағдай нашар. Ел аумағында жыл сайын үлкенді-кішілі 10-16 мың жер сілкінісі болатынын ескерсек, дабыл қағатындай жағдай.
Жаңағы 10-16 мың сейсмологиялық толқудың бірен-сараны ғана жалпақ жұртқа хабарланады. Оның әрқайсысына Алматыдағы Сейсмология институты баға береді. Құлдырап, құрдымға бет алған институтқа екі жыл бұрын «Дос-Мұқасан» ансамблінің негізін қалаған Досым Сүлеев басшы болып тағайындалды.
– Мен бұл жерге кризис-менеджер ретінде келдім. Келдім де, бәрі мен ойлағаннан да жаман екенін көрдім. Бірден іске кірістім, алдағы үш жылға ақша таптым. Негізі, бұл институттың ғылыми әлеуеті өте күшті. Дүниежүзінде 9-орында тұр. Жауапты адамдар соны пайдаланбаған, мекеме жабылып қала жаздаған, – дейді сейсмолог.
Рас, бүгінгі сейсмологияның жағдайы сын көтермейді. Қыл аяғы, білікті мамандар да жетіспейді. Мәселен, бұл саладағы ғылым докторларының орташа жасы 77-де. Ал жастар ондаған жыл бойы қарапайым инженер, қатардағы ғылыми қызметкер жолын ғана жүріп өтеді. Оның үстіне, мардымсыз айлық та өнімді жұмыспен айналысуға қолбайлау.
«Алматыда жақын арада алапат зілзала болуы мүмкін бе?» деген сұрағымызға бас сейсмолог екіұштылау жауап қатып, дүдәмал қылып қойды.
– Бүгін-ертең жер сілкінеді деп ешкім айта алмайды. Егер зілзаланың нақты күнін, сағатын, минутын дәл табатын ғалым шықса, оған Нобель сыйлығын беруге болады. Біз тек 50-70 пайыз ықтималдығын болжаймыз, – дейді Досым Сүлеев.
Жалпы, нақты болжам жасау үшін технология жеткілікті болуы керек. Ал 2001 жылдан бері елдегі ешбір құрылғы жаңартылмаған екен. Қазақстан бойынша қазір 63 бақылау бекеті бар. Оның төртеуі істен шыққан, 59-ы әбден тозған. Мысалы, сейсмикалық қауіпті аймақта орналасқан Жапонияның бір өзінде 3 мыңнан астам бақылау стансасы жұмыс істейді. Сейсмология институты директорының сөзінше, бізге кем дегенде 400 бекет керек. Әйтпесе, қажет кезінде қапы қалуымыз мүмкін. Бұл кемшілік жерасты дүмпуінің қуаттылығын бағалауға, апаттың алдын алуға кедергі келтіреді.
Қазақстанда заман талабына сай сейсмокарта да жоқ. Еліміз әлі күнге дейін Кеңес Одағынан қалған сызбаларды қолданып отыр. Олардың ақпараты ескірген.
Кеңес Одағы тұсында «Жер сілкінгенде жиналатын жер» деп жазылатын тақтайшалардың өзі қазір ілінбейді. Жер сілкінісінен көз ашпайтын Алматы тұрғындары зілзала кезінде жиналатын қауіпсіз орындардан бейхабар. Оңтүстік астанада 12 мың адам сиятын 340-қа тарта жиналу пункті бар екен. Бұл 2 миллиондық мегаполис тұрғындарының бір пайызынан да кем. Ал өзге облыстарда қандай ахуал қалыптасқанын ойлаудың өзі қорқынышты. Өйткені Қазақстандағы 63 сейсмикалық бекеттің 80 пайыздан астамы Алматыда орналасқан.
Халықтың сейсмикалық сауаттылығы төмен. Мектеп оқушыларына жер сілкінісі кезінде партаның астына тығылып отырудан басқа ештеңе үйретілмейді.
Алматыдағы ғимараттардың көбі сейсмикалық талаптарға сай салынбаған. Мамандардың пікірінше, 1990 жылға дейін тұрғызылған ғимараттардың жартысына жуығы ескірген, ал заманауи зәулім үйлердің 30 пайызы зілзалаға шыдамайды. Кәсіпкерлердің үнемшілдігі, құрылыс материалдарының сапасыздығы апат кезінде опық жегізетіні анық.
2016 жылы Алматы қаласы Төтенше жағдайлар департаментінің өкілдері 9 балдық жер сілкінісі болса, екі миллион халық тұратын қаланың жартысы жермен-жексен қирайтынын мәлімдеген. Сейсмологтар да мұны растайды.
1863-1936 жылдары өмір сүрген атақты сәулетші Андрей Зенков: «Мен болашаққа сенемін, Алматыда әдемі, көркем, үш-төрт қабатты, тастан, бетоннан және басқа да мықты құрылыс заттарынан ғимараттар салынады» депті. «Зенков неге 30-40 қабатты емес, 3-4 қабатты ғимаратты армандаған?» дейтін шығарсыз. Себебі ол 1911 жылы Алматыны үйінді астында қалдырған жер сілкінісін өз көзімен көрген, ой түйген. Ал жапон ғалымы Сэгава Сюке: «Егер сол кездегі 9 балдық зілзала қазір болса, Алматыда 25 мың ғимарат құлап, 100 мың астам адам қаза табуы мүмкін» дейді.
Халықты апаттан құлақтандыруға тиіс SMS-хабарламалар «болары болып, бояуы сіңген» соң барып кешігіп келетіні жасырын емес. Бұған қатысты бұрынғы Төтенше жағдайлар министрі Владимир Божко: «Бұл ақпарат 200 мың абонентке жетуі үшін әрбір телефонды табу керек. Мысалы, миллион тұрғынның тең жарымында қалта телефоны бар. Егер абонент мәліметтер базасының ең төменгі тұсында болса, оған ақпарат 2,5 сағаттан соң бірақ жетеді» деп ақталған.
Биыл апатты алдын ала хабарлайтын Darmen қосымшасы іске қосылды. SMS-ескертулермен салыстырғанда аталған бағдарлама әлдеқайда жедел әрекет етеді. Алайда сейсмологтар зілзаланы күнілгері болжай алмаса, оның жеделдігінен не пайда дейсің.
Алматы қаласы 1887, 1889 және 1911 жылдары күшті зілзаланы бастан өткерген. Тарихи деректерге жүгінсек, 1911 жылғы жер сілкінісі 9-10 балға жетіп, Верныйда зардап шекпеген бір де бір үй қалмаған деседі.
Халық арасында «Жүз жылда бір рет жойқын жер сілкінеді» деген әңгіме бар. Рас-өтірігін қайдам, әйтеуір піл сауырлы қара жер оқта-текте мінез көрсетіп тұратынын ұмытпайық.
Еркебұлан НҰРЕКЕШ