Алаяқтықтың өмір сүру салтымызға соңғы 15 жылдың көлемінде дендеп еніп алғаны сонша бұл терминге елдің құлағы үйрене бастады. Прокуратура және құқық қорғау органдарының қызметкерлері қайта-қайта дабыл қағып, азаматтарды сақтандырып-ақ келеді. Бірақ арбауға түсіп, алданып қалатындар әлі азаяр емес.
Биыл интернет алаяқтар көбейді. Ақпараттық технологиялар арқылы жасалатын қылмыстың бұл түрі карантин кезінде жиілеген. Шымкент қалалық Полиция департаменті Тергеу басқармасының басшысы, полиция полковнигі Дәулеткелді Әбдраманов алаяқтықтың бұл түрін табу біршама қиындық тудыратынын айтады. «Қиын болғанда қылмыскерді ұстау жұмыстары бірнеше сатыдан өтіп барып басталады. Біреудің жеке мүлкі саналатын телефонды тексеру үшін санкция, яғни құзырлы органнан рұқсат керек. Біршама уақыт ұстайтын осындай тірліктері болмаса, мұны да заң талаптарында көрсетілген уақыт ішінде реттеуге болады. Алайда адамдардың бір-бірімен кездесуі арқылы жасалған қылмыстың ашылуы неғұрлым оңай. Қазір елдің көзі ашық, интернет дүкеннен зат алмас бұрын ол туралы ақпаратты толық біліп алуға болады. Оның басшысы кім, қанша жылдан бері жұмыс істеп келеді, осының бәрін тексеруге болады. Бір күн ашылып, ертесіне жабылып қалатын алаяқ фирмалар көбейген. Олардың сайттары белгілі болып тұрады. Сондықтан әрбір тұрғынның абай болуын үнемі айтып жүреміз», – дейді ол. Шымкент қаласында жалпы тіркелген қылмыстардың 30 пайызы – алаяқтық. Яғни, қазір алаяқтық бөтеннің мүлкін ұрлау қылмысынан кейінгі орында тұр. Мәселен, жыл басында республика деңгейінде қоғамда үлкен наразылық тудырған «Ломбард-24», «Выгодный займ» және «Эстейт Ломбард» компаниялары шымкенттіктерді де айналып өтпеді. Шымкент қаласы бойынша осынау алаяқ фирмалардан алданған 11 мыңға жуық жәбірленуші бар. Оларға келтірілген шығын – 3 млрд 74 млн 586 мың теңге. Тергеу басқармасының басшысы алданғандардың арасында белгілі азаматтар да бар екенін айтады. «Негізі, Ақтөбе қаласының тұрғындары фирманы Алматы қаласынан ашқан. Бұл компаниялар Шымкент қаласындағы көпшілік ең көп жүретін Қонаев, Желтоқсан көшелерінде өз филиалдарын құрады. Сөйтіп, адамдарды ақшалай да, заттай да сазға отырғызған. Тұрғындар автокөліктері мен жеке тұрғын үйлерін және жер учаскелерін кепілге қойғанымен, ол басқа тараптарға сатылып кеткен. Одан бөлек, несие алып ақша салғандар да көп», – дейді ол. Бұдан бөлек, GOLD LTD – 1 200 жәбірленушіні, «Бай болуға миллион мүмкіндік» – 2 300, «Индиго 24 Эволюшн» – 700, «Гепард Ломбард» – 2 және «Айлин Форевер» 180 жәбірленушіні алдап соққан. «Жәбірленушілер полицейлерге неге алаяқтардың алдын алмадыңыздар, неге олардың жұмыс істеуіне рұқсат бердіңіздер деп ренжіп жатады. Негізі, олар Әділет департаментіне тіркеліп, қолдарындағы лицензиясымен келіп, заңды жұмысын бастайды. Ал жеке кәсіпкерлерді тексеруге мораторий жарияланғанын білесіздер. Біз өздігімізден ешқандай кәсіпкерлердің жұмысына киліге алмаймыз. Егер арыз-шағым түсіп жатса, дер кезінде жұмысты бастап кетер едік. Жалпы, қылмыстың тез ашылуына да оқиғаның дер кезінде хабарлануы үлкен маңыз ойнайды», – дейді басқарма басшысы Дәулеткелді Әбдраманов. Жалпы, Шымкент қаласында жыл басынан бергі 11 айда тергеу басқармасының өндірісінде қаржылық пирамидасын құру бойынша 32 қылмыстық іс тіркеліп, оның 18-і аяқталған. Қалғанына тергеу амалдары жүруде. Өткен жылдың осы уақытымен салыстырғанда, алаяқтық қылмыс 2 420-тан 3 125-ке, яғни 705 дерекке көбейіп отыр. Ал 700 ақпараттық жүйені пайдалану арқылы, яғни интернет алаяқтық қылмысының 202-і өндірістен аяқталып, 170-і айыптау актісімен сотқа жолданған. «Жалпы, алаяқтық – ықылым заманнан бері келе жатқан қылмыстың түрі. Бірақ соңғы 15 жыл көлемінде бірден өсті. Елімізде дағдарыс, ақша тапшылығы болған тұстары елді алдап, қитұрқы әрекеттермен пайда көрушілердің қатары көбейді. Әр кезеңге қарай алаяқтықтың түрі мен әдістері өзгеріп келеді. Біздің қазақ негізі сенгіш, аңғал халық. Жоғарыда айтып өткен «Ломбард-24», «Выгодный займ» сынды компаниялар осыдан 10 жыл бұрын Ресейде болып кеткен. Біздің елімізге енді келді», – дейді тағы бірде басқарма басшысы. Ұйымдасқан қылмыстық топтар қалада 1-1,5 жыл көлемінде жұмыс істеген. Басқарма басшысының айтуынша, жыл басында құрықталған қылмыстық топтың жәбірленушілері одан кейін тіркеле бастапты. Қалада соның есебінен алаяқтық қылмыс көбейгенін айтады. Алайда биыл наурыз айынан бері созылып келе жатқан карантин жағдайында мұндай іспен айналысушылар аз болған. Есесіне, интернет алаяқтық әрекеттер көп. Әр заманның өзіне лайық қылмысы сияқты, балапан басымен болып кеткен кезеңде алаяқтар енді интернет арқылы алдап түсіруге көшкен. Жалпы, алаяқтықтың түрі көп. «Үй алып беремін», «нотариустан рәсімдеп беремін», «команда жинап ақша салсаң, бірнеше пайызын аласың» деген сияқты сызбалары да бар. Жоғарыда атап өткеніміздей, жәбірленушілердің басым бөлігі екінші деңгейлі банктерден несие алып, ақша құйған. Енді олар «мемлекет осы несиені жауып берсе» деді. Бұл тұрғыда Полиция департаменті тарапынан қазір біршама жұмыс атқарылған. «Банк өкілдерін шақырып, түсіндіру жұмыстарын жүргізіп жатырмыз. Соттың өндіру туралы шешімі шықпай банк еш нәрсе істей алмайды.Тым болмағанда несиенің пайызын төмендету шараларын қарастыруды сұрадық. Жалпы, арыз жазушылар үлкен үмітпен келеді. Оларға қылмыскердің сотталғаны, жазасын өтегенінен көрі өздерінің ақшасын өндіріп бергені маңызды. Түрлі адам бар, ашуланып, айқайлап, дөрекі сөйлеп келеді. Жаны қиналған соң мұндай әрекеттерге баратынын түсінеміз. Бәріне де көмектескіміз келеді. Бірақ біз заң шеңберінен асып кете алмаймыз. Жәбірленушілерге арыз жазып жатқанда міндетті түрде қаулыны алып алуы керек екенін ескерткім келеді. Қаулыны банкке апарып өткізсе де болады. Ал сотқа талап-арыз жазғанда ақшаны өндіру туралы арызды қоса тіркетуі тиіс. Сонда іс бірге қаралып кетеді. Барынша мұқият болатын кез келді деп ойлаймын», – дейді басқарма басшысы. – Қазір ұйымдасқан қылмыстық топтан 56 азамат қамауға алынған. Бүгінде қылмыстық іс аяқталып, жан-жақтағы барлық іс біріктіріліп, Ішкі істер министрлігіне тапсырылыпты. Ішкі істер министрлігімен тергеу амалдары аяқталып, айыпталушы тараптан қылмыстық іс-құжаттарымен танысу жүргізіліп жатыр. Одан соң жәбірленушілер тарапынан танысу болады. Алайда жәбірленушілер іс-құжаттарымен танысу үшін Ақтөбе қаласына баруға қиналып отыр, – дейді тергеушілер. Жалпы, алаяқтық қылмыспен күрес жұмыстарына басым бағыт берілген. Ол үшін 3 жедел тергеу тобы құрылып, 15 тергеуші 10 жедел уәкіл және 8 учаскелік полиция инспекторы жұмылдырылған. Күн сайын селекторлық жиында да осы мәселе міндетті түрде сөз болады. Демек, қазір алаяқтық күйіп тұрған тақырып. Айта кетейік, 3 жылдан 5 жылға дейінгі бас бостандығынан айырылу жауапкершілігін жүктейтін бұл қылмысқа бұрын негізінен әйелдер көп баратын. Ал қазір ер-азаматтарымыз да алаяқтықпен айналысудан алдына жан салар емес. Демек, олардың да осы деңгейге түскені жанға батады...Назгүл НАЗАРБЕК, Шымкент қаласы